Y. Doğan Çetinkaya*
Zafer Toprak’ı kaybettiğimiz ay, ona bu yazının sonunda değineceğim iki tane sürpriz hazırlamak telaşındaydım. Çünkü hem varlığıyla hem de yazdıklarıyla akademik hayatımın birçok safhasında yer edinmiş değerli bir kişiydi. Bundan ötürü hazırladığımız bu sürprizler benim için kıymetliydi.
Akademik hayatımda yayımladığım birinci makalem yüksek lisansta Zafer Hoca’ya yazdığım 1908 Seçimleri’ne ait ödeve dayanıyordu. Ödevi sunarken göstermiş olduğu yüreklendirme olmasa tahminen genç bir insan olarak üzerine gitmezdim. Yüksek lisans tezimi tez danışmanım merhum Yavuz Selim Karakışla ile onun odasında savunmuştum. Tezim hem konusu hem de içeriği prestijiyle direkt onun ‘Milli İktisat’ çalışmasına katkı yapma uğraşındaydı. Daha sonra yurtdışına yaptığım bütün müracaatlarda onun referansı vardı. Ünlü kütüphanesinin bulunduğu Yeni Hayat Apartmanı ile o referans mektuplarını almaya gittiğimde tanışmıştım.
Boğaziçi’nde kuruluşunda kıymetli rol oynadığı Tarih kısmında yüksek lisansımı yaparken Zafer Hoca artık bir periyoda damgasını vuracak Atatürk Enstitüsü’nün başındaydı. Bu kurumların inşası hasebiyle o kadar çok beşere değmişti ki. Benim birinci makalemde, birinci tezimde ve aldığım referanslarda olduğu üzere çok fazla sayıda kişinin hayatlarının bir yerinde daima olmuştu.
Kurucusu olduğu Tarih Vakfı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları ve Toplumsal Tarih mecmuası izafi olarak bağımsız tavırların hayat bulduğu mecralar olmuştu. Tarihe, devlete ve resmi ideolojiye “bizim” üzere kendisinden çok farklı pencerelerden bakan, eleştirel olan çok fazla sayıda akademisyen bu mecralarda nefes alacak bir ortam bulmuştu. Gerek ideolojisine gerekse de en temel çalışma alanı ‘Milli İktisat’a dair yaklaşımına tenkit getirenleri desteklemekten geri durmamıştı. Bu, geriye dönüp baktığımda ona dair en fazla hatırladığım olguydu. Geçen haftalarda Taner Akçam’ın “demokratlığına” ait yaptığı tartışma ve eleştiriyi okuduğumda aklıma bilhassa birinci bu konu gelmişti.
Öğrencilerinin neler yaptıklarını sonradan takip de ederdi. Saraybosna’da birlikte katıldığımız Birinci Dünya Savaşı üzerine bir sempozyumda Bilge (eşim Bilge Seçkin Çetinkaya) ile benim çok da muazzam olmayan sunumlarımızı salonun gerisinden dikkatlice dinleyişini, daha sonra oturum bittikten sonra sempozyumu örgütleyen kişinin yanına gelerek ve bizim de duyacağımız biçimde gururla “gördün mü bizim çocukların farkını” deyişini dün üzere hatırlarım. Bu çeşit dayanaklar ve yüreklendirmeler elbette basamakların başındaki beşerler için çok değerliydi. Bilhassa birçok probleme kendisi üzere bakmadığını bildiği şahıslar için.
Çok yakından takip ettiği ve üzerine sık sık sohbet ettiğimiz Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar mecmuasının Bahar 2021 sayısının “Sunuş” yazısında da değindiğim üzere çok az tarihçide görebileceğimiz genişlikte bir alanda kalem oynatmıştı. Çok üretken bir yazardı. Yazıları II. Meşrutiyet ve erken Cumhuriyet üzerine odaklansa da yazdığı mevzuların çeşitliliği birçok toplumsal bilimcide hayranlık uyandırıyordu. Hatta kimilerini unuttuğu da oluyordu. Bu sene başında birlikte 1923 Türkiye İktisat Kongresi’nin 100. yılı için bir evrak hazırlarken kendisinin yıllar evvel yazdığı bir yazısını rica etmiştim. Bunun üzerine, “Doğan yanılıyorsun benim o denli bir yazım yok” demişti. Halbuki geçen sene kendisine armağan edilen kitabın başındaki yayınlar listesinde vardı bu makale. Sonunda yayımlandığı mecmuadan bir kopyasını aldığımızda çok sevinmişti.
Türkiye’de Ulusal İktisat 1908-1918, Zafer Toprak, İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.Bahsettiğim “Sunuş” yazımda değindiğim üzere Magnum Opus’u Türkiye’de ‘Milli İktisat’ kitabı ile olan bitmeyen münasebeti ve mesaisi de her vakit ilgimi çekmişti. Birçok akademisyenin doktora tezinin tersine bu çalışmanın da kendine has bir hayatı oldu. Zafer Hoca, en temel yapıtı ile uğraşmayı ve onu geliştirmeyi ömrünün sonuna kadar hiç bırakmadı. “Hocam şu kitabı artık rahat bırak” diyen az değildi. Bundan ötürü her jenerasyon farklı bir Türkiye’de ‘Milli İktisat’ okudu. Yeni yaptığı çalışmalarla kitabı geliştiriyor, eklemeler yapıyordu. Örneğin bizim jenerasyon bu çalışmayı iki cilt olarak okudu. Nihayetinde yapıtın 40. yılında Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’ndan son tekâmül etmiş halini yayımladı. Başına da elbette kitabın 40. yıllık gelişim hikayesini ekledi. Kim bilir tahminen 50. yılında nasıl bir Türkiye’de ‘Milli İktisat’ okuyacaktık. Yaşayan, büyüyen bir ömrü oldu en temel yapıtının. Ulusal İktisat çalışmış bir insan olarak bir gün bu gelişimin tahlilini yapmak ve tarihini yazmak daima aklımın bir köşesinde olmuştu.
En genel manada tarihyazımına ait merakı hasebiyle bilhassa toplumsal tarih alanında birinci çalışmaları kaleme almıştı. Bilhassa emek tarihi ve bayan tarihi bunların başında geliyordu. Ne uygun ki bu alanda yazdığı çok kıymetli makaleleri, tekrar birinci halleri ile değil son yaptığı araştırmaların geldiği noktanın yönlendirmesiyle elden geçirerek toplu halde yayımladı: ‘Türkiye Emekçi Sınıfı 1908-1946’ ve ‘Türkiye’de Bayan Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935)’. Geçen sene Habertürk’te katıldığı bir programda bu iki yapıtı göstererek emek ve bayan konusunu Türkiye’nin geleceğinde hassasiyet gösterilmesi gereken iki kıymetli başlık ve kendi mirası olarak sundu.
Son iki yıldır çalıştığım iki bahis ile yakından ilgilenir hem şahsî sohbetimizde hem de Toplumsal Tarih mecmuasının Yayın Heyeti üzere kamusal ortamlarda kesinlikle bunların bahsini açardı. Bankacılık tarihi kendisinin de çok emek verdiği bir alandı. Müzesini yaptığı bir bankanın tarihini araştırdığım için bitmez tükenmez merakıyla sorular sorardı. Tekrar Mustafa Kemal Paşa’nın Osmanlı Bankası’ndaki ferdî hesabı hakkında bulduğum dokümanları de çok önemserdi. Geçtiğimiz Mayıs ayında bu iki mevzuda Toplumsal Tarih ile Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar mecmualarında iki makale yayımlamış ve haliyle en fazla onun okumasını istemiştim. Yazının girişinde bahsettiğim iki sürprizden biri buydu. Oburu de 40 yılı aşkın müddettir gelişmeye ve büyümeye devam eden ve literatürde en fazla atıf yapılan yapıtların başında gelmesine karşın hakkıyla temelli bir değerlendirmesi yayımlanmayan Türkiye’de ‘Milli İktisat’ın bir eleştirisini Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar’ın son sayısında yayımlamış olmamızdı. Elbette en fazla kendisinin okumasını istiyorduk. Bu türlü bir kapsamlı yazının çok güzeline gideceğinden emindik. Lakin ne ‘Türkiye Kurulurken Sermaye’ başlığıyla çıkan Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar’ı ne de Mustafa Kemal’in hesaplarını kapak yapan Toplumsal Tarih’i onunla konuşma bahtını buldum. Toplumsal medyada da yazdığım üzere o makaleleri yazmış olmak hala anlamsız gelmeye devam ediyor.
Çok emek verdiği lakin atanan kayyumlardan ötürü yıllardır ayağının gitmediğini söylediği Boğaziçi Üniversitesi’ndeki Veda Toplantısı ne kadar fazla beşere değmiş olduğunun da en büyük teyidi oldu. Anısı bir jenerasyonun kaleme alacağı çalışmalarda yaşamaya devam edecek…
*İstanbul Üniversitesi – Siyasal Bilgiler Fakültesi