Rusya-Ukrayna savaşı devam ederken, Ortadoğu da kana bulandı. Hamas’ın beklenmedik ataklarının akabinde İsrail’in Gazze’de çok sayıda sivilin vefatına yol açan orantısız güç kullanımı sürüyor. Bölgesel savaş riski artarken ABD’nin bölgeye uçak gemileri göndermesi, Çin’e ilişkin altı savaş gemisinin Doğu Akdeniz’e hakikat hareket etmesi öne çıkıyor.
Üçüncü Dünya Savaşı’na yanlışsız ilerlediğimiz telaşı giderek büyüyor. Bu noktada Galata Üniversitesi öğretim vazifelisi Prof. Dr. Ulaş Başar Gezgin’e “insanlar neden savaşır, savaşlar neden çıkar, barış içinde neden yaşayamayız” sorularını yönelttik.
Özellikle toplumsal psikoloji alanında uzmanlığı olan Prof. Dr. Ulaş Başar Gezgin, “Savaşı daha çok kaynak paylaşımında uyuşmazlık olarak tekrar tarifleyebiliriz” diyor. Prof. Dr. Gezgin’e nazaran, antik çağdaki savaşlar da halklar ortası hengameler olmaktan uzak, daha çok devletlerarası egemenlik savaşlarıdır ve bu yanlarıyla, 20. yüzyıl savaşlarının çıkış nedeniyle benzerlikler taşırlar. Ve şu vurguyu yapıyor: “Savaşın kurumları yerine barışın kurumlarını inşa etmeliyiz. Böylece, devletler ve milletler değil, insanlık kazanır. İki taraf da kazanır.”
Prof. Dr. Ulaş Başar GezginPsikoloji bilimi açısından savaş olgusunu nasıl kıymetlendirebiliriz? Beşerler bile bile vefata hangi güdülerle sarfiyatlar?
Liberal tez, insanın ölmesine neden olacak hiçbir davanın haklı olmadığını söyler. Halbuki beşerler, inançları uğruna -bu inançlar dinî de ideolojik de olabilir- vefatı göze alırlar. Savaşlarda bazıları paralı askerdir; para için ölür öldürürler. Bir öteki küme, mecburî askerlerdir. Onların motivasyonları farklı olacaktır.
‘SAVAŞIN KURUMLARI YERİNE BARIŞIN KURUMLARINI İNŞA ETMELİYİZ’
İnsanlar barış içinde yaşamakta neden bu kadar zorlanıyorlar?
Sosyal psikolojinin kurucularından Muzaffer Şerif’e nazaran, değişik kümelerin bir ortada yaşamasını sağlamak için onlara iş birliği yapmalarını sağlayacak ortak amaçlar verilmelidir. Gerçek hayatta ise, çatışan taraflara ortak gayeler sunmak epey zordur. ‘Arrival’ sinemasında olduğu üzere, uzaylılar dünyaya inse, o vakit insanlığın ortak bir gayesi olacak, böylelikle iç düşmanlıklar unutulacak. Fakat nereye kadar? Bu çatışma son bulduktan sonra, düşmanlıklar devam edecek; zira düşmanlıkların ortadan kalkmasının bir yolu savaşın kurumları yerine barışın kurumlarını inşa etmektir. Ne demektir bu? Medyanın ötekileştirici telaffuzları son bulacak, eğitim sisteminden düşmanlaştırıcı içerikler ayıklanacak. Barış eğitimi müfredata girecek. Başka toplumsal kurumlar da, başta ordu olmak üzere, barış faydasına dönüşecek.
Savaşlara bir avuç makus insan mı karar veriyor? Din ve milliyetçilik temaları savaşacak asker bulmak için mazeret midir?
1930-1940’ların Türkiyeli devrimcileri, Sovyetler Birliği’nden hareketle haklı savaş-haksız savaş ayrımı yapıyordu. 2. Paylaşım Savaşı’nda 27 milyon Sovyet yurttaşı hayatını kaybetti. İnanmış insanlardı, lakin dinî ya da milliyetçi motivasyonlarla hareket etmiyorlardı. Birebir biçimde Kore Savaşı ya da Vietnam-Amerikan Savaşı, Kuzey Koreliler ve Vietnamlılar için birer direnme savaşıydı. Vietnam’daki uzun ismiyle, ‘Amerikan saldırganlığına karşı direnme savaşı’. Münasebetiyle, savaşların sırf din ve milliyetçilikten kaynaklandığı tezi yanlışsız değil. Anti-militarizme de katılmak mümkün değil. Militarist bir dünyada kurtuluş hareketleri (örneğin Filistin’dekiler) militarist olmak zorundadır. Anti-militarist olması gerekenler, ezen ülkelerin solcularıdır.
Savaşa gönderenler, savaşa kendi çocuklarını göndermezler. İki tarafın proleterleri ölürler. Marx ve Engels ve sonra Lenin bunu net bir halde görmüşlerdi. Mao’nun oğlu ise, istekli katıldığı Kore Savaşı’nda Batılı müttefiklerin attığı bombayla öldürülmüştü.
Haklı savaş-haksız savaş ayrımını bir kere yaptık mı, savaşı bir avuç makus beşerle açıklayamayacağımız ortaya çıkar. Aslında, 20. yüzyılın birçok savaşı, sosyalistlerin dikkat çektiği üzere, kaynak/toprak paylaşımı savaşları idi. Lakin bunlara direnenler de, savaştılar. Savaşı birinci kimler çıkardı? Tarihî olarak bakarsak, elimizde yazılı olarak birinci savaşlar görünür. Bunlar, halklar ortası arbedeler olmaktan uzak, daha çok devletler ortası egemenlik savaşlarıdır. Bu yanlarıyla, 20. yüzyıl savaşlarının çıkış nedeniyle benzerlikler taşırlar.
Peki, haksız savaşları bir avuç makus beşerle açıklayabilir miyiz? Evet, açıklayabiliriz. Fakat onları berbatlığı, makus kişilikler olmalarından değil toprak/kaynaklarda gözleri olmasından ileri gelir.
KUZENLERİMİZDEN BİRİ OLAN BONOBOLAR BARIŞSEVERLİKLERİYLE BİLİNİR
Bazı evrimsel psikologların “azimle çoğalmak isteyen, bencil genlerden oluşmuş insanoğlunun hayatta kalmasına yardımcı olan kaynakları ele geçirmeye çalıştığını ve savaşmasının doğal olduğunu” savunan bakış açısı hakkında ne düşünüyorsunuz?
Evrimsel psikolojiyi ikiye ayırabiliriz: Anaakım evrim psikolojisi ve eleştirel evrim psikolojisi. Anaakım evrim psikolojisi şaşırtan biçimde kapitalizmi aklayan sonuçlara varma eğilimindedir. Bunun nedeni, kapitalist ülkelerde oluşturulmasıyla açıklanabilir. Halbuki sosyalistlerin geliştirdiği evrim kuramında, örneğin Kropotkin’den esinlenenlere bakalım, insan, özünde yardımlaşmacıdır. Yırtıcı tabiata karşı iş birliği yapması, onu geleceğe taşımıştır.
Anaakım evrim psikolojisi, toplumsal cinsiyet konusunda da beklenmedik bir biçimde gerici sonuçlara ulaşıp toplumsal eşitsizlikleri olumlamaya yanlışsız gitmiştir. Hasebiyle, evrim psikolojisinden anladığımız, eleştirel bir bakış olmak durumundadır. Klasik bir örnek olarak, anaakım evrim psikologları, hayvan dünyasına bakıp “insanın tabiatında saldırganlık vardır” derler. Halbuki bu, koşul değil. Kuzenlerimizden biri olan bonobolar barışseverlikleriyle bilinir.
Erkeklerdeki büyük ölçüdeki testosteron nedeniyle saldırganlıktan kaynaklanan savaşma duygusu olarak savaşları açıklamak mümkün mü?
Freud’dan esinlenen psikodinamik yaklaşımlara kulak verirsek, beşerdeki saldırganlık, her vakit şiddete yol açmaz; onun uygarlığın kabul ettiği biçimlerde kanalize olduğu örnekler bulunur. Saldırganlığı yüksek bir insan, kasap olabilir, asker olabilir ve bilhassa de atlet olabilir. Psikodinamik kurama nazaran, insanların savaşmak yerine maç yapması düzgündür. Meğer madalyonun öbür yüzü var: İnsanların geliştirdiği sporlar, kazan-kazan oyunları değildir. Bir taraf kazanırken, öteki taraf kaybeder. Bu türlü barış olmaz. Sporun devletler ve milletler üstünden takımlandırılması da, barışa değil çatışmaya hizmet eder. Ulusal gruplar, milliyetçilikleri körükleyerek dünya barışına pürüz olurlar. Bunun tahlili, ulusal gruplar yerine karma gruplar oluşturmaktır. Böylece, devletler ve milletler değil, insanlık kazanır. İki taraf da kazanır. Bu düş’ün, elbette çok uzağındayız.
SAVAŞI DAHA ÇOK KAYNAK PAYLAŞIMINDA UYUŞMAZLIK OLARAK TEKRAR TARİFLEYEBİLİRİZ
Aynı vakitte general olan antik Yunan tarihçisi Tukidides savaşların nedenini “açgözlülük ve ihtirastan doğan bir güç hırsı” olarak nitelemiştir. Ne diyorsunuz?
Savaşı daha çok kaynak paylaşımında uyuşmazlık olarak yine tarifleyebiliriz. Bu açıdan, Tukidides’in açıklamasıyla örtüşen bir yan vardır.
Bilim adamları, tarih öncesi periyotlarda avcı toplayıcı iktisattan devlet tertibine ve üretime geçilmesiyle savaşların başladığını belirtiyor. Yöneticiler ve ruhban sınıfının temel nedenleri ekonomik ve kaynak paylaşımı olmasına rağmen dini ve milliyetçi telaffuzlarla toplumu ve askerleri yönlendirmesini nasıl kıymetlendirebiliriz?
Dinsel ve milliyetçi telaffuzlar, toplumu motive etmek için kullanılıyor. Bir dine ve milliyete mensup olmak için hiçbir şey yapmak gerekmiyor. Okumak gerekmiyor, emek harcamak gerekmiyor. Ortalama beşere bu ikili doğal geliyor. Bu telaffuzlar, hâkim sınıfların çıkarlarının toplumun çıkarları olduğuna toplumu inandırdığı ölçüde başarılı oluyor.
GÜNÜMÜZDE SAVAŞLAR EKONOMİK VE DOĞAL KAYNAKLARIN PAYLAŞIMIDIR
Antik periyotta de savaşların gerçek nedeni; imparatorluğun zenginliğini artırmak, doğal kaynakları ve iktisadı güçlü bölgeleri ele geçirme, yaşanan ekonomik krizi savaşla aşmak ya da ekonomik kriz nedeniyle zayıflayan devletleri, toprakları ilhak etmek diyebilir miyiz? Günümüzde büyük güçlerin, çok hudutlu olmasından ötürü daha çok kaynağı elinde tutma hırsı savaşların nedeni midir? Son vakitlerde yaşanan savaşlar petrol savaşı mıdır?
Diyebiliriz; lakin bunlar, zati kaynak paylaşımı sıkıntısının imajlarıdır. Günümüzde de savaşlar ekonomik ve doğal kaynakların paylaşımıdır. Ama savaşanlara bu bu türlü görülmez. Savaşanların uyanması gerekir.
HER SAVAŞTA SİLAH BÖLÜMÜ, HER BARIŞTA İNŞAAT DALI KOLLARINI SIVAR
Savaş sanayisi nasıl insanlığı savaşmaya kışkırtıyor?
Savaş sanayisi, savaşan tarafları kaşıyor; iki tarafa birden silah satmanın peşinde. Bir taraf, öldürücülükte en ‘ileri’ silahları satın alıyor. Karşı taraf durur mu, o daha öldürücü olan silahların peşinde. Misal bir durum da şu: ABD, işgal altında tuttuğu Afganistan’da son teknolojili silahlarını deniyordu. Bir gün çıkıp dediler ki: “Tüm bombaların babasını icat ettik. Bir vuruşta şu kadar insanı ‘etkisizleştiriyor’”. Bunu kınaması beklenen Rusya da çıktı dedi ki: “O da bir şey mi… Biz bombaların anasını bulduk. Bizimki şu kadar kişi öldürüyor…”
Savaşların bir nedeni de; yıkılmış kent ve ülkelerin ayağa kaldırılmasında, yine inşasında şirketler kapitalizminin rolü müdür? Örneğin Ukrayna’nın yine inşasının bedeli 411 milyar dolar olarak öngörülüyor.
Her savaşta silah dalı, her barışta inşaat dalı kollarını sıvıyor.
Bir de şu var; bazıları dünyada doğal durumun savaş olduğunu, barış periyodunun istisna olduğunu savunuyor. Ekonomik ve doğal kaynakların paylaşımı nedeniyle olağan olanın savaş olduğunu, caydırıcılık nedeniyle savaşların durduğunu, barışın süreksiz olduğunu, savaş sanayisinin daima yeni savaşlara hazırlandığını savunuyor.
Doğru olabilir. Caydırıcılık deyince, akla birinci evvel, Kuzey Kore geliyor. Kuzey Kore’nin nükleer silahları olmasa, bugün çoktan işgal edilmişti. Demek ki, bazen, duvara asılı silah, daha sonra patlamıyor. Onun orada durması, çatışmayı önlüyor.