Cemal Ün*
Köklerinden yere bağlı zeytin ve çınar ağaçları, üzerlerinde umarsızca dolaştığımız çimenler, sokaktaki kediler, köpekler, 10 bin yıl evvel evcilleştirerek etini sütünü beslenmek için kullandığımız koyun, keçi, sığır, domuz, bunlara yapışarak kanlarını emen keneler ve pireler… Dışarıdan bakıldığı vakit birbirinden farklı görünseler de biyoloji bilimi bunları, genomlarını saklama ve o genomun şifrelerini kullanma biçimleri misal olduğu için birebir sınıf canlı kümesi olarak isimlendirmiş ve ökaryot canlılar ismini vermiş. Bu canlılar genomlarını hücrelerinin içinde özel bir bölmede, hücre çekirdeğinin içine gizlemişler. Hücre yapısı bulunmakla birlikte hücre çekirdeği bulundurmayan, münasebetiyle genomu hücre içerisinde özgür duran bakteriler ise farklı bir küme olarak sınıflandırılmıştır. Başka bir sınıf olsa da bakteriler de öteki canlılar üzere genom olarak dört farklı harfin (A, T, C ve G) art geriye dizili halinden oluşan bir yapı kullanıyorlar.
Bir de üçüncü bir küme var ki biyoloji bilimi bunları canlı sınıfına mı yoksa cansız sınıfına mı koyacağına şimdi karar verememiş! Lakin bunların da genomu var. Virüs ismi verilen bu varlıklar, kolay yapılarına karşın genomlarının varlığını garantiye alarak onların sayısını çoğaltmak için, çarçabuk hem genomları çekirdek içinde saklanmış canlıların hücrelerini hem de hücre çekirdeği bulunmayan bakterileri esir alarak kendi üremeleri için kullanabiliyorlar. Virüsler, genom olarak DNA’nın yanı sıra RNA’yı da kullanabiliyorlar. RNA da DNA üzere dört harften oluşuyor, bir tek farkla, T yerine U bulunduruyor. Ayrıyeten DNA’ya oranla korunması daha güç, çok fazla değişime maruz kalabiliyor. Birinci başta zayıflık üzere görünen bu özellik RNA genomu taşıyan virüslerin en güçlü yanını oluşturuyor; bu değişim sayesinde kendilerine çarçabuk istila edip kullanabilecekleri yeni hücreler bulabiliyorlar.
GENOM SAVAŞININ AÇTIĞI YARALAR
Genomlar kendilerini kopyalayarak çoğalmak ve sonraki jenerasyonlara aktarılarak varlıklarını sürdürmek için, içlerinde bulundukları hücreleri ve hasebiyle canlıyı adeta bir kumanda merkezi üzere yönetirler. Genomun kopyalanması için dışardan A, T, C, G üzere DNA yapı taşlarının alınması gerekiyor. Bunlar da lakin diğer canlıların yapısında bulunuyor ve kaçınılmaz olarak öbür canlıların yenmesi ve genomlarının parçalanması gerekiyor. Parçalanan genomların yapı taşlarını kullanarak kendi genomlarının kopyalanması imkanlı hale geliyor. Bütün canlılar ortasında mühlet gelmekte olan bu genom savaşlarında insan özel bir pozisyona sahip olmakla birlikte tarih, insanın bu savaşlardan büyük yaralar aldığını gösteriyor.
Virüsler.Bakterilerin ve virüslerin en büyük silahı çok kısa müddette çok fazla üremeleri ve bu üreme sırasında hem genomlarının kopya sayılarını artırmaları hem de genomlarında değişik noktalarda farklılaşmalar elde etmeleridir. Bu farklılaşmaların kimileri onlara olumsuz tesir ederken kimileri da onların, örneğin antibiyotiklere direnç göstermeleri üzere özellikler kazanmalarını sağlar. Bu özellikleriyle, virüsler ve bakterilerin çağdaş bilimlerin şimdi ortaya çıkmadığı devirlerde genom savaşlarında insan cinsine ağır darbeler indirdiğini görüyoruz. Örneğin veba hastalığına neden olan bakteri Yersinia pestis tekraren sefer milyonlarca insan genomunu yok etti . Bu bakteri 1300’lü yılların ortalarında Avrupa nüfusunun yarıya yakınını ortadan kaldırdı. O devirlerde virüs ya da bakteri diye bir varlıktan ve kavramdan haberi olmayan beşerler çaresizce dualara ve büyülere başvurdular. Çağdaş bilimlerin ortaya çıkması sonucunda bakterilerin ve virüslerin genomlarının kopyalanması ve şifrelerini kullanmalarını engellemek üzere antibiyotik ve aşılar geliştirildi.
KÜRESEL ISINMA VE İNSAN GENOMUNUN YENİLGİSİ
Son 30 yılda insan, genom bilimi geliştirdi ve hem kendi genomunun tabiatını hem de düşman genomlarının tabiatını daha âlâ anlamaya başladı. Kendi genomunun yapısını inceleyen insan, geçmişteki cetlerinin binlerce tahminen de milyonlarca sefer farklı virüsler tarafından hücuma uğramış olduğu[1]nu gördü. Yaklaşık 3,2 milyar harften oluşan insan genomunun neredeyse yarısı virüs genomu kalıntılarından oluşmaktaydı. Virüsler insanlara bulaştıklarında kendi genomlarının kopyalanmasını sağlamak için insan genomunun içine yerleşirler, daha sonra ayrılırlar. Anlaşılan o ki kimi virüsler kritik genom bölgelerindeki değişimlerden ötürü bu ayrılmayı gerçekleştirememişler, orada öylece kalakalmışlar. Bu nedenle insan genomu adeta genom savaşına gelen asker virüslerin bir mezarlığı üzeredir. Genom bilimi sayesinde artık kendi genomumuzda ya da virüs genomunda tek bir harfin değişmesinin ne üzere riskler içerdiğini varsayım edebiliyoruz. Son iki yılın yalnızca en ünlü virüsü değil tahminen de en ünlü varlığı Covid-19 hastalığının faktörü olan Sars-Cov-2 virüsü iki yılda dörtten fazla varyant oluşturdu. Bu süratli değişimin nedeni RNA virüsü olması ve çok fazla bulaşarak, çok fazla çoğalmasıydı.
Enfeksiyöz hastalıklarla uğraş.İngiltere’de yeni bir varyant ortaya çıktığı periyotta, İngiltere’nin tüm dünya ile olan ekonomik, siyasi, sosyolojik bağlantıları sarsıldı, havaalanları kapatıldı. Tüm bunlar virüsün genomunda, kritik bir bölgede nasıl bir tesirinin olacağı kestirilemeyen bir harf değişimi olmasıydı. Zira bir harf değişimi bu savaşta, insan ya da virüs için savaşın sonu manasına gelebilir. Kısa müddette çok sayıda üreme ve değişim geçirmek, çok varyasyona sahip olmak bu savaşta en değerli silahlar. Bu silahlar da daha çok bakterilerde ve virüslerde var. Sars-Cov-2 çağdaş genom bilimi ve aşı teknolojisine karşın Dünyada 652 milyon insanı enfekte etti ve 7 milyona yakın insanın hasebiyle genomun yok olmasına neden oldu. Gelecekte beşerler bu savaşta kullanmak üzere daha ne üzere uğraş araçları geliştirecekler göreceğiz. Ama araştırmalar insan genomunun gelecekte daha fazla virüs saldırısına uğrayacağını iddia eden sonuçlar ortaya koyuyor. Mümkün taarruz artışının temel tetikleyicisi ise global iklim değişikliği olacak.
Konuyla ilgili araştırmalar iki derecelik bir artış durumunda 3 bin farklı göğüslü çeşidinde göç dalgalarının başlayacağını ve bu göçle bir arada virüs çeşitlenmesinin artacağını öngörüyor. Virüs çeşitlenmesi ile virüslerin 4 bin defa çeşitler ortası geçiş taarruzunda bulunacağı varsayım edilirken, doğal olarak beşerler da bu hücumlardan hissesini alacak üzere görünüyor. Araştırmacılar her tipler ortası virüs sıçramasının mutlak surette Covid-19 gibisi bir pandemiye yola açmayacağını söylese de tehdit gereğince korkutucu. Genom savaşları rastgele bir cins için bitse de tüm canlılar için fakat Dünya’nın sonu gelirse bitecek. Global ısınmanın ana tetikleyicisi insan çeşidi için bunun bedeli genom savaşları açısından ağır bir mağlubiyet manasına gelebilir.
*Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Moleküler Biyoloji Anabilim Dalı