Türkiye’de dış siyaset gündemini yeni yılda en çok meşgul edecek mevzular, Ukrayna-Rusya ve İsrail-Hamas savaşlarının yarattığı siyasi ve jeostratejik belirsizlikler olacak.
İsrail’e en sert yansıyı veren, başta ABD olmak üzere Batı’yı “katliamlara karşı sessiz kalmakla” suçlayan Türkiye açısından Gazze’de ateşkesin bir an evvel sağlanması ve İsrail-Filistin problemiyle ilgili olarak iki devletli tahlil istikametinde adım atılması öncelikler ortasında olacak.
Türkiye-Batı bağlarının istikametini ise İsveç’in NATO üyeliğinin Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Genel Şurası’nda onaylanması ve ABD’nin F-16 savaş uçaklarının satışı konusunda ne vakit adım atacağının muhakkak olması belirleyecek.
Hamas’ın İsrail’de 7 Ekim 2023’te düzenlediği hücumlarda 1200’den fazla kişi hayatını kaybetti, 200’den fazla kişi de rehin alındı. Rehinelerden kimileri İsrail cezaevlerindeki birtakım Filistinli tutsaklarla birlikte özgür bırakıldı. İsrail-Hamas savaşı ise 2023’ün diplomasi ve güvenlik gündeminin büsbütün değişmesine neden oldu.
İsrail’in “Hamas’ı yok etme” hedefiyle başlattığı askeri operasyon ve bunun global ve bölgesel yansımaları, Ukrayna’da Rusya’nın 24 Şubat 2022’de ülkeyi işgal teşebbüsüyle başlayan savaşı da en azından 2023’ün son aylarında gölgede bıraktı.
İki savaşın 2024’te de Türkiye ve dünya diplomasisinin esas gündem hususu olması öngörülüyor.
Yeni yılda şu başlıklarda yaşanacak gelişmeler yol gösterici olacak:
Türkiye, Filistin’e garantör olabilecek mi?
Türkiye, İsrail-Hamas savaşının başlamasının akabinde birinci birkaç gün taraflara itidal tavsiyesinde bulundu fakat İsrail’in ataklarının ağırlaşmasıyla birlikte Binyamin Netanyahu idaresini çok sert lisanla eleştirmeye başladı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, İsrail’i “soykırımla” suçladı ve İsrail Başbakanı Netanyahu’yu, 2. Dünya Savaşı’nda yaklaşık 6 milyon Musevinin vefatından sorumlu olan Nazi Almanyası’nın önderi Adolf Hitler’e benzetti. Erdoğan’ın Hamas için “terörist değil siyasi bir örgüt” demesi, Batı tarafından sıkça eleştirildi.
Siyasi düzlemde bu telaffuzlar gündemi oluştururken Türk diplomasisi, Gazze’de çatışmaların bir an evvel son bulması, kalıcı ateşkes ve barışa giden yolun açılması için çalışmalarını sıklaştırdı. Mayıs seçimlerinin akabinde vazifeye gelen yeni Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, İslam İşbirliği Teşkilatı ve Arap Birliği ile ateşkes için ağır diplomatik faaliyetlerde bulundu. Fidan, Türkiye’nin geliştirdiği “garantörlük” modelini, İsrail-Filistin probleminin taraflarına ve önde gelen milletlerarası güçlere sundu.
Ancak Türkiye’nin bu süreçte hem İsrail hem de Batı’yı karşısına alması ve sert telaffuzları, mümkün bir barış sürecinde faal bir arabulucu ya da kolaylaştırıcı olmasının önündeki mahzurlar ortasında görülüyor. Türkiye’de 31 Mart 2024’te yapılacak lokal seçimler öncesi bilhassa iktidarın Gazze konusunu iç siyasette kullanma mümkünlüğünün, Türk diplomasisinin garantörlük ve öbür teklifleri açısından işini güçlendirecek bir öge olacağı kaydediliyor.
Ukrayna cephesinde değişiklik beklenmiyor
Türk diplomatik kaynaklar, 2024 boyunca Ukrayna ile Rusya ortasında süren savaşın seyrinde büyük bir değişiklik olmasını beklemiyor. Ukrayna’nın Batı’nın tüm takviyesine karşın çok az bir toprak modülünü geri alabildiğini, Rusya’nın da hem askeri hem ekonomik sıkıntılar nedeniyle istediği ivmeyi yaratamadığını öngören kaynaklar, ABD’de 5 Kasım 2024’te yapılacak başkanlık seçimlerine kadar sürecin bu biçimde devamını öngörüyor.
Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü savunan, Kiev idaresine gelişmiş Bayraktar İHA’larını vererek dayanak sağlayan Ankara, Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenskiy’nin Temmuz 2023’te gerçekleşen ziyareti sırasında başta savunma sanayi olmak üzere birçok alanda işbirliği kapılarını da açtı. Erdoğan, Türkiye’nin Ukrayna’nın muhtemel NATO üyeliğine de takviye verdiğini açıkladı.
Türkiye ile Ukrayna ortasında gerçekleşen bu temaslardan 10 gün sonra Rusya, 2022’de Türkiye ve Birleşmiş Milletler’in inisiyatifiyle başlatılan tahıl koridoru girşimini uzatmayacağını ilan etti. Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Dışişleri Bakanı Fidan’ın tüm teşebbüslerine karşın Kremlin kararından dönmedi ve Ankara’nın savaşın başlamasından bu yana elde ettiği en değerli diplomatik kazanımı sonlandırmış oldu.
Ankara-Moskova alakaları açısından 2023’te öne çıkan ögelerin başında Türkiye’deki muhalefet partilerinin Rusya’nın Mayıs seçimlerine iktidar lehine müdahale ettiği argümanları oldu. Millet İttifakı Cumhurbaşkanı Adayı Kemal Kılıçdaroğlu, toplumsal medyada düzenlenen birtakım kampanyaların ardında Rusya olduğunu öne sürdü. Rusya argümanları reddetti.
İsveç NATO için onay bekliyor
2023’ün son gelişmelerinden biri TBMM Dışişleri Komisyonu’nun İsveç’in NATO’ya iştirak protokolünü onaylaması oldu. Sürecin tamamlanması ise 2024’e kaldı. TBMM’nin yeni yıl tatilinden 16 Ocak’ta dönmesi bekleniyor lakin protokolün Meclis Genel Konseyi’ne ne vakit geleceği şimdi bilinmiyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan ile ABD Lideri Joe Biden’ın 15 Aralık’ta gerçekleştirdikleri telefon konuşmasında, İsveç’in NATO üyeliğinin onaylanması ve ABD’nin Türkiye’ye 40 yeni F-16 savaş uçağı satması birlikte ele alınmıştı. Biden’ın F-16 satışı konusunda Beyaz Saray idaresinin tam takviye verdiğini, İsveç konusunda adım atılması durumunda bu tarafta harekete geçileceğini Erdoğan’a ilettiği kaydediliyor.
2024’te İsveç ve F-16 satışı bahislerinin Türkiye’nin ABD ve Batı ile bağlarında kıymetli bir başlık olması öngörülüyor. 9-11 Temmuz günlerinde Washington’da kuruluşunun 75. yılını kutlayacak olan NATO açısından ittifak içinde birliğin ve dayanışmanın bozulmaması, Finlandiya’dan sonra İsveç’in de tam üye olarak iştirakinin sağlanması Rusya’ya verilecek değerli ve caydırıcı bir bildiri olarak görülüyor.
AB ile süreç 2024’te muğlak
2023’te Türkiye-Avrupa Birliği (AB) münasebetleri açısından en değerli gelişme, birliğin yürütme organı olan Avrupa Komisyonu’nun 29 Kasım’da açıkladığı “Borrell raporu” oldu. AB’nin dış siyaset ve güvenlikten sorumlu yüksek temsilcisi Josep Borrell’in açıkladığı rapor, Ankara-Brüksel ilgilerinin geleceği için gümrük birliğinin güncellenmesi, vize kolaylığında kıymetli tavsiyeleri içermesi ve 2019’da alınan birtakım yaptırımların ortadan kaldırılması açısından kıymet taşıyordu. Fakat rapor, AB Konseyi’nin 14-15 Aralık’taki önderler doruğunun gündemine alınmadı. Tepe sonunda yayımlanan sonuç bildirisinde raporun ilerde bir kurul toplantısında ele alınacağı kaydedildi.
AB’nin Türkiye tartışmasını ileri bir tarihe ertelemesinin nedenleri ortasında birebir dorukta AB bütçesi ile Ukrayna ve Moldova ile iştirak müzakerelerinin başlatılması tartışmalarının ağırlık kazanması yer aldı. Bununla bir arada Türkiye’nin İsveç’in NATO iştirak onayını vermemesi, Rusya’ya uygulanan yaptırımların delinmemesi için daha faal tedbirler almaması ve Kıbrıs sıkıntısının tahliline yönelik müzakere sürecine yeşil ışık yakmamış olması da AB önderlerini bu kararı almaya itti.
31 Mart 2024’te Türkiye’de lokal seçimlerin, 6-9 Haziran’da Avrupa Parlamentosu seçimlerinin yapılacak olması ve mevcut Avrupa Komisyonu’nun sonbaharda misyonu bırakacak olması, Ankara-Brüksel münasebetlerinde 2024’te yaşanabilecek gelişmeleri sonlandıracak etkenler olarak bedellendiriliyor.
Kavala davası 2024’te de gündem
Türkiye’nin Avrupa ile bağlarında son yıllarda öne çıkan öbür bir husus Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) verdiği birtakım kararların Türk yargısı tarafından uygulanmaması. Bunların başında 2017’den bu yana tutuklu olan iş insanı Osman Kavala’nın davası geliyor.
Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi, Türkiye’nin AİHM kararını uygulamayıp Kavala’yı hür bırakmaması nedeniyle 2022’de ihlal prosedürü başlatmış fakat 2023 seçimlerini gözeterek mümkün bir yaptırım kararını ertelemişti. Komite, Aralık ayında yaptığı son toplantı daçağrısını yinelemiş ve Mart ayındaki toplantıda mevzunun yine ele alınacağını kaydetmişti.
Türkiye’ye yaptırım konusunda Avrupa Konseyi’nin AB üyesi ülkeleri ortasında görüş alışverişinin sürdüğü, nasıl bir karar alınacağının 2024’te belirleneceği belirtiliyor.
6 Şubat 2023’te meydana gelen ve 50 binden fazla kişinin hayatını kaybetmesine neden olan Kahramanmaraş merkezli sarsıntılar, Türkiye’nin bilhassa sıkıntılı yakın ve uzak komşularıyla ilgilerinde yaşanan olağanlaşma süreçlerini olumlu etkiledi. Yunanistan ve Mısır’dan Türkiye’ye yapılan yardımlar ve üst seviye ziyaretler, her iki ülkeyle yumuşama sürecine katkıda bulundu.
Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Yunanistan Başbakanı Kiryakos Miçotakis, ülkelerindeki seçimleri kazandıktan sonra temaslarını artırdılar. Erdoğan’ın 7 Aralık’ta Atina ziyareti sırasında güzel komşuluk ve dostluk emelli Atina Bildirgesi’ne imza atan önderler, “tarihi” olarak nitelendirdikleri bu süreci bozmadan ilerletme kararlılığını lisana getirdiler.
Mısır ile 7 Ekim’de başlayan İsrail-Hamas savaşı kapsamında daha da yakınlaşan Türkiye, 2024’te Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın muhtemel Kahire ziyaretine de hazırlanıyor. Erdoğan, 2013’te askeri darbeyle misyona gelen Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah es-Sisi ile yıllarca hiçbir platformda bir ortaya gelmemiş, iki başkan 2022 sonunda Katar’daki Dünya Kupası’nın açılış merasimi sırasında görüşmüştü.
Bu gelişmelerin tersine Rusya’nın arabuluculuğunda başlatılan Türkiye-Suriye diyaloğunda bir ilerleme sağlanamadı. 2023’ün birinci 6 ayında taraflar ortasında yapılan temaslarda, Şam idaresinin Suriye topraklarındaki Türk askerlerinin çekilmesini ön şart haline getirmesi, Türkiye’nin ise “terör tehdidi” nedeniyle bunu yapmayacağını açıklaması olağanlaşma sürecini engelledi.
Türkiye’nin Ermenistan ile olağanlaşma sürecinde de somut bir ilerleme olmadı. Türkiye, Ermenistan-Azerbaycan ortasında kalıcı barış sağlandıktan sonra Erivan ile diplomatik bağlantıları tesis etmeyi planlıyor. Türkiye’nin ve memleketler arası toplumun beklentisi, 2024’te Azerbaycan ve Ermenistan ortasında barışı antlaşması imzalanması.