Geçen hafta Ferhan Şensoy ve Ortaoyuncular’dan bahsederken ‘Kavuk’ problemi satır ortasına sıkıştı. Yüz yılı geçkindir el değiştiren kavuk, güldürü geleneğini ve klasik Türk tiyatrosunu temsil eden çok kıymetli bir semboldür. Klasik Türk tiyatrosunun birinci yılları tıpkı Antik Yunan tiyatrosunda olduğu üzere anlatıcı üzerindendi ve Meddah geleneği ile ilerledi. Daha sonra orta oyunu gelişip akabinde da günümüzde seyrine doyamadığımız çağdaş tiyatro kabul görünce klasik tiyatro kıymetini yitirdi. Kavuk ise seyahatine hala devam ediyor. Birinci temsilcisinden günümüze 6. kere el değiştirdi. Her emanetçisi birbirinden pahalı tiyatro işçilerine hürmetlerimle deyip başlayayım bu hafta ki yazıma.
Birbiriyle karışan fes ve kavuk ortasında şöyle bir fark var. Fes daha çok tuluat sanatını temsil ederken, kavuk orta oyunu ve güldürü geleneğinin sembolü olarak kabul edilir. Kavuk’un birinci sahibi İsmail Dümbüllü sanılsa da doğrusu O’nun ustası olan Kel Hasan Efendi’dir. Hasan Efendi’nin yoğurtçuluk mesleğinden tiyatroya geçişi birçok tiyatrocunun da sahip olduğu en güçlü itki olan ‘tiyatro tutkusu’ dur. 1874 tarihinde dünyaya gelen Hasan Efendi varsayım edileceği üzere kel lakabını boşuna almaz. Saçları olmadığı için başına yırtık bir fes geçirir, kaşlarını siyaha, burnunu da kırmızıya boyar. Orta oyunundaki Kavuklu’ya misal bir tipi canlandırmasıyla yaşadığı devrin dikkat çeken güldürü ustalarından biri olur. Vakit içerisinde çağdaş tiyatroya uyumlanamaz lakin vefatına kadar da sahneyi bırakmaz.
İsmail Hakkı Dümbüllü kavuğun ikinci taşıyıcısıdır. Klâsik Türk Tiyatrosu’nun son temsilcisidir ve orta oyunu, tuluat ustasıdır. Kel Hasan Efendi, çırağı olan Dümbüllü’ye başındaki kavuğu vererek günümüze dek uzanan kavuk geleneğini böylelikle başlatır. Kavuk o tarihten sonra Dümbüllü Kavuğu ismini alır. 1897 doğumlu olan usta çocukluğundan itibaren tiyatroya büyük ilgi duymuş periyodun çok kıymetli isimleri ile çalışmıştır. Dümbüllü oyununu oynarken duruma uygun senaryo yazmakta ve doğaçlama yapmakta çok ustadır. Günümüzde de güldürü sanatkarlarının sahnede hazır karşılık olması gülmecenin etkileyici, zekâ dolu ögesi olarak hayranlık uyandırır. Yalnızca tiyatro değil, sinemada da oyunculuk yapmış olan usta 55 yıl üzere uzun bir mühlet sahnede kalmayı başarmıştır.
Dümbüllü hayattayken, 1925 doğumlu Münir Özkul’a 1968 yılında kavuğu devreder. Sinema oyuncusu olarak bildiğimiz kıymetli Münir Özkul aslında tiyatro kökenlidir. Çağdaş tiyatronun Türkiye için kurucu babası Muhsin Ertuğrul ile çalışma bahtına sahip olmuştur. İstanbul Kent Tiyatroları ve Ankara Devlet Tiyatrosu’nda çalışmış, daha sonra kendi tiyatrosu olan Bulvar Tiyatrosu’nu kurmuştur. Kanlı Nigâr oyununda onu seyreden İsmail Dümbüllü, Münir Özkul’a der ki; ‘Oğlum Münir benden sonra kavuğumu senin taşımanı istiyorum. Bu işe sen devam edeceksin. Vasiyetimdir bu. Sen kitaplı tiyatrodan geliyor olsan da yerine nazaran Pişekar, yerine nazaran Kavuklu olmayı başardın. Kavuk senin hakkın.’ 21 yılın akabinde Münir Özkul kavuğu 1989 yılında Ferhan Şensoy’a devredene kadar layığıyla taşır.
Galatasaray lisesinde okuyan Ferhan Şensoy, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Mimarlık kısmında lisans eğitimine başlasa da malum ‘tiyatro sıtması’ onu da bulur eğitimini yarım bırakarak Fransa’da Strasbourg Devlet Tiyatro Okulunu bitirir ve yazdığı oyunlar Fransa’da sahnelenir. En uygun yabancı muharrir mükafatı alır, direktörlük, oyunculuk yapar. 1980’de Ortaoyuncular’ı kurar. Geçen hafta uzun uzun bahsettiğim 42. yılında tekrar sahnelenen Şahları da Vururlar, Kahraman Bakkal Süpermarkete Karşı, Anna’nın Yedi Ana Günahı, İstanbul’u Satıyorum, Muzır Müzikal oyunlarını sahneler. Efsane oyunu Ferhangi Şeyler 1987 de başlar ve sanatkarın vefatına kadar sürer. Ferhan Şensoy birlikte sahneye çıkma talihi bulduğu Münir Özkul ile ilgili anısını şöyle aktarır; ‘‘Tuluat sevmezdi Münir abi. ‘Ben kitaplı tiyatrodan geldim, şaşırırım, unuturum’ kederi. Tuluat o denli çok hesaplı bir şey değildir, sahnede gelir komiğin aklına dan diye çıkar ağzından. Sahnedeyken bu türlü bir şey yaşadık, ben patlattım cümleyi. Münir abinin gözleri büyüdü, unuttu. Onun bana söylemesi gereken lafı soru olarak öteki bir replikle söyledim ben ona. Gözleri ışıldadı, lafı hatırladı, o da patlattı. Ona da bana da alkış geldi. Sonraki gün bir naylon torbayla bana kavuğu getirdi. Al bu senin dedi. ‘Usta sana bu türlü mi verdiler, torbayla mı verdiler?’ dedim. ‘Yok bir merasim yapılmıştı’ dedi ki sonra biz de bir merasim yaptık. Münir abi kavuğu bana devrederken İsmail abinin ona söylediği şeyler var bana onları söyledi. Vilayetle birine vermek zorunda değilsin, vereceğin adam Türk tiyatrosunu senden sonra alıp öteki bir yere götürecek bir bayraktar olacak. Bu halkın tanıdığı sevdiği muhalif bir komik olacak.’’
Tiyatronun dahi çocuğu Şensoy birlikte çalıştıkları Rasim Öztekin’i kavuğun 5. emanetçisi olarak belirler. Sanatçı 2016 yılındaki bölüm teslim merasiminde yaptığı konuşmasında kendi tiyatro serüvenini de özetler üzeredir. ‘Benim konuşmam çok kısa sürecek. Ben bayılınca bitecek. Mesleğimde Beyoğlu’nun çok kıymeti var. Beyoğlu’nda gezerken bir okul buldum kendime; orada dünyaya bakışı öğrendim, dünyayı yorumlamayı öğrendim, bakış açılarını öğrendim. Yıllar sonra Beyoğlu’nda gezerken bir usta buldum kendime: Ferhan Şensoy. Baş öğretmenim Ferhan Şensoy olmak üzere bir sürü usta benim konservatuvarım oldu. Zeliha Berksoy ile başlayıp Erol Günaydın’la devam eden, Münir Özkul’la süren Tuncel Kurtiz ile devam eden, Derya Baykal’la süren… Bu isimlerin hepsi benim konservatuvarım oldu. Ben onlardan mezun oldum. Bugün de ben bu klasik ve batıyı birleştiren tiyatrodan bu kavukla ustamdan beratımı almış olarak kabul ediyorum.’ Sanırım klasik olan kavuğu devralmak hiçbir ödül heykelciği ile kıyaslanamaz bir haz ve sorumluluk olsa gerek. Öztekin kavuğu kısa müddet sonra, 2020 yılında oyuncu Şevket Çoruh’a devreder. Ve 2021 yılında ortamızdan ayrılır.
Oyuncu Şevket Çoruh kavuğun günümüzdeki son temsilcisidir. Aslında kendisinin çift emaneti vardır. 2017 yılında Kadıköy’de büyük emeklerle ve bütçelerle kurduğu Baba Sahne’nin açılışında Müjdat Gezen tarafından, Türk Tiyatrosunda tuluatın simgesi olan ve Münir Özkul tarafından kendisine devredilen Dümbüllü’nün Fesi’ni Şevket Çoruh’a devreder. Daha sonra da 2020 yılında kavuğun 6. emanetçisi olur. Çoğumuzun televizyon dünyasından tanıdığı Çoruh 1989 yılından bu yana tiyatro sahnelerindedir, tiyatro işçisidir. Rol aldığı son iki oyun, Bir Baba Hamlet ve Taxim hala Baba Sahne’de seyircisiyle buluşmaktadır. Çok sayıda mükafatlar alan bu iki oyunu da görmeyenlerinize tavsiye ederim.
Tüm büyük ustalarımıza hürmetle.