Toplumsal hayatta bayanların kendilerini tabir etme formları çeşitli… Saçlarını boyatarak, aksesuarlarıyla, giysileriyle, makyajlarıyla derken liste uzayıp gidiyor; erkeklerinse daha kısıtlı. Kıyafet, saç derken en kıymetli kendini tabir etme objesi bıyık ya da sakal oluyor birden fazla sefer.
Fol Kitap tarafından yayımlanan Doğan Gürpınar imzalı ‘Türk’ün Bıyıklı Tarihi’, bıyığa tarihî bir süreçte, politik ve sosyolojik açıdan bakarken, kitabın isminde bulunduğu üzere tarihi sürecini de es geçmiyor. Gerek dünyada gerekse Osmanlı ve Türk tarihinde bıyığa atfedilen pahası tüm taraflarıyla ele alıyor. Kitabın son iki kısmında ise diziler ve erkeğin gündelik hayattaki bıyığı üzerinden bıyık modası ele alınıyor.
Doğan Gürpınar’la ‘Türk’ün Bıyıklı Tarihi’ni konuştuk.
2019 yılında bıyıkla ilgili paylaşımlar yaparken, mevzu hakkında kitap çıkarmak imkansız geliyormuş. Ne oldu da fikrimiz değişti?
Aslında bu kitap temel olarak siparişle geldi. Olağanda bir kitap siparişle yazıl(a)maz. Bir ilham, içten gelen gözü karartmışlıkla karışık şevk olmalı. Yoksa haftaların, anlamsız ve çıkışsız bir debelenmeye dönüşür. Fol Kitap’ın tarih serisinin editörü arkadaşım Ümit Kurt, bunun altından kalkıp kalkamayacağımı sordu. Çünkü Daktilo1984 dijital platformunda bu türlü bir görüntü içeriğim vardı. Fakat genelgeçer konuşmak öteki, kaynaklara inen bütünlüklü bir kitap çıkartmak çok öbür. Ben birinci başta bu türlü genel bir çerçeve sunacak kapsam ve bütünlükte bir kitap çıkartmaya dair şüpheliysem de öncelikle dijital kaynaklara ulaşım çok gelişmişti ve anahtar sözlerle hammadde bulmak çok daha kolaylaşmıştı. Üstelik bu hammaddelerin gözüme soktuğu beklenmedik kesişimler, göndermeler derken, bahis dallanıp budaklanırken düşündüğümden çok daha varlıklı bir içerikte buldum kendimi.
Doğan Gürpınar‘BIYIK İSYANIN DA OTORİTENİN DE LİSANI OLABİLİR’
Yüzyıllardan bu yana bıyık kimi vakit otoritenin kimi vakit baskının göstergesi sayılmış. Her devir üzerine düşünülmüş lakin çıkan sonuçlar daima öbür. Siz bıyığa bu kadar paha atfedilmesini neye bağlıyorsunuz?
Sonuçta bıyık, erkeğin çehresine karakter verebilecek üç beş ana imkandan biri. Bıyık bırakmak kadar bırakmamak da muadil bir tercih ve bir dışavurum. Hatta tam tıraşlı olmak temel ‘doğal olmayan’ bir biçim. Son yüzyılda evvel tıraş bıçaklarına ve daha sonra tıraş makinelerine borçluyuz bunu.
Bugün mesela erkekler saçlarını boyayabiliyor, birebir halde çok daha rahat saçlarına biçim verebiliyorlar. Hatta yaygınlaşan dövmeler… Bunların hepsi bıyık ve sakalın erkek için ehemmiyetini azaltıyor. Mesela bıyık, hatta sakal bırakmanın büsbütün demode olduğu 90’larda erkeğin karakterini ortaya koyma muhtaçlığı, kendini bu devirde çok yaygınlaşmış uzun saçlarla karşılamıştı. Münasebetiyle tarih boyunca bu kısıtlı karakter dışavurum araçlarının her vakit farklı mana yükleri kazanması bir nevi kaçınılmazdır. Dediğiniz üzere bıyık pekala isyanın da, otoriteye sadakatin de lisanı olabiliyor farklı konjonktürlerde. Bunlar elbette bıyığın kendisinden değil. Ona yüklenen ve sabit kalmayan mana ve kültürel yüklerden kaynaklanıyor.
Büyük Petro’nun sakal uzatmak isteyenlerden aldığı, soylulara ve sıradan halka farklı ölçülerde ödemeye zarurî kıldığı sakal vergisi en değişik olaylardan biri bence. Araştırma yaparken sizi en çok şaşırtan ne oldu?
Tabii birçok tekil değişik anekdota denk geldim ve olabildiğince kitabı renklendirmek için kullandım. Lakin tekil hadiselerin ötesinde bugün çok daha düz mana yüküne sahip bıyığın ne kadar dinamik olduğunu keşfetmek benim için enteresan oldu. Ahmet Rasim’in renkli halde anlattığı süratle değişen bıyık modaları vs. Bizim pehlivan tefrikalarındaki sözle acı kuvvete sahip, kaba saba, okuma yazma bilmez gördüğümüz pehlivanların bıyıkları, daha dikkatli baktığımızda sandığımızın bilakis yüzlerce yıldır değişmez haşin ve yağız Anadolu/Rumeli köylüsü bıyıklarından çok son Paris modasından esinle burulmuş bıyıklar. Bugün sonuçta bir erkeğin kendini ortaya koyma için daha varlıklı ve alternatifli imkanları var. O periyotta bıyık, bunları çok daha kompakt biçimde bir arada karşıladığından üzerine çok ihtimam gösterilen bir nevi aksesuar. Bugün çok daha sıradan.
‘DEĞİŞEN DÖNGÜLERİN ÜRÜNÜ’
Bıyıklar ve sakallarla birlikte değişen ve tekrar şekillenen kavramlar var; maço, kıro, erkeksi, köylü… Bugün bırakılan bıyık ve sakal kültürel ve siyasal hayatta size nazaran neyi söz ediyor?
Bugün bıyık biraz erkekliğin direnci üzere. Bıyığın büsbütün kaybolduğu ya da sönümlendiği diyelim, 20 yıldan sonra utangaç biçimde döndüğünü görüyoruz. Bu biraz dijital ortamlarda oluşan ve şekillenen erkeklik alt kültürlerinin de sonucu. Vakitle ve hınçla birikmiş artık savunmada değil, atakta olmalıyız hissiyatının sonucu. Şu an salınan bıyıklar, eskisi üzere, haşin ve nobran bir erkekliği sinyallemek durumunda değil. Tersine hipster sakal ve bıyıklar, zararsızlık ve inanç ima eden doz yüklenmiş kibar erkekliğin ince tasarımı. Erkeksiliği dolaylayan. Bayanların erkeklerde ne bekledikleri üzerine düşünülüp taşınılıp üretilmiş tahliller.
Siyaseten ise bugün, bıyık AK Parti ve daha geniş haliyle Cumhur İttifakı simgesi olarak düşünülüyor hemencecik. Aslında daha çok da Tayyip Erdoğan’ın ferdî estetik paha dünyasından süzülen. Fakat bu bıyığın akan hayatta bir karşılığı yok! Muhafazakar, sağcı erkekler için de bıyık terk ettikleri arkaik, onları sıkıcı ve mevcut dünyada açıkta bırakan bir form. Bıyık bu sebeple bugün sağ cenahta, orada dahi, neredeyse yalnızca ve yalnızca siyasi bir mana taşıyor. Kültürel ve toplumsal bedel taşımıyor. Bir nevi gücün, devletin, bin yıllık Türk-İslam birikiminin yanında durmanın, yeni vakitlerin LGBT+ görünürlüklerinden feminizme tehditkar kıymetlerine karşı geçmişin saf, el değmemiş korunaklı dünyasına tutunma ve onun yanında sadakatle hizalanma beyanı. Tahminen bir öteki yeni siyasi form yeniden toplumsal medyadaki sağ-milliyetçi İttihatçı kültünden türeme bıyık hevesi. İttihatçı sertliğine ve tavizsizliğine çehrede bir yer verme hevesi. Şevkle benimsenen tabirle ‘şehirli milliyetçilik’, 20-30 yıldır kıvançla sinekkaydıyken, tahminen de döngü bilakis dönmektedir. Zati bıyık-bıyıksızlık, sakal-sakalsızlık salınımları daima devr-i daim döngülerdir.
Türk’ün Bıyıklı Tarihi, Doğan Gürpınar, 320 syf., Fol Kitap, 2023.Katolik Kilisesi erken Ortaçağ’daki sakallı bir periyodun akabinde bilhassa 11. yüzyıldan itibaren din adamlarının büsbütün bıyıksız ve sakalsız olmasını dayattı. Tam tıraşlılık dünyadan vazgeçmişliğin, dünyevi nefse yenilmemiş olmanın, arınmanın, erkek vücuduna ve isteklerine hükmetmenin anlatım lisanıdır diyorsunuz. Artık ise bu türlü düşünülmüyor, bu mevzudaki yorumunuz ne?
Bıyık ve sakal biraz da erkekliğin fizyonomik sözü. Erkeklik=nefs. Münasebetiyle sakal-bıyıksızlık, nefsine, yani şehvetten, dünyevi ihtiraslar, tamahkarlık ve saldırganlığa erkeklik dileklerine yenilmek istemeyenler için pekala erkekliğini onun çehredeki en güçlü dışavurumdan arınarak, bir nevi perhiz üzere, öldürme iradesinin beyanıdır. İslam dünyasında da yalnızca sakal ve bıyıklarını değil, saç ve kaşlarını dahi usturayla kazıyan Kalenderi kolu Cevlakiler vardır. Birebir biçimde tasavvufta bir pratiktir; çardarb ismiyle. Çehar-darb; dört vuruş. Bu dünyadan, nimetlerinden ve ayartılarından vazgeçiştir.
Kadınlar ortasında feminist duruşun artmasıyla birlikte erkek dünyasında da bıyık ve sakalın arttığına değiniyorsunuz. Kalın oduncu sakallarıyla hipster akımı ortaya çıkıyor, zararsız erkekliği simgeliyor. Bugün ‘hipster’lık bundan 5-6 yıl öncesindeki kadar tanınan değil. Bunun nedeni erkekler ortasında da bir modanın olması mı yoksa siyasi duruş mu?
Feminizm, yeni erkeklik altkültürlerini de tetikledi. İnternet ve toplumsal medya bunları besledi. Bıyık ve sakallar da bu istikamette tüm zamane ‘mahalle baskılarına’ karşı yine inşa edilmeye çalışılan özgüvenli erkeklik arayışların dışavurumları. 1990’larda erkekliğin mevti kutlanıyordu. Yani yeni steril çağda savaşlar, anlamsız çatışmalar, toplumsal huzursuzluklar son bulmaktaydı; insanlık sağduyulu bir konsensüse varacaktı. Ekonomik refah, tüm toplumsal bölümlere ulaşacaktı. Şiddet ve çatışmalar kaybolurken bu çeşit artık tarihe ilişkin kalmış arkaik patriyarka kalıntısı kıl, tüy de bir arada sönmekteydi. 1990’lar güzeli pürüzsüz tıraşlıdır. Lakin son 10 yılda acı bir formda gördük ki, bunların hepsi lafmış. İki acımasız savaşa şahit olduğumuz son iki yılda daha da gördük ki, ne memleketler arası savaşlar sona ermiş; ne de toplumsal altüst oluşlar, ekonomik bölüşüm hengameleri ve fay sınırları. Bıyık aslında bu yeni 10 yılda maçoluğun sağda da, solda da dönüşü. Erkeklik kazandı aslında bu kadar savaş ve toplumsal ve ekonomik çalkantılar ortasında ve gerçekliğinde. Çünkü son kertede daha hak, hukuk gözeten, unsurlu olan değil doğuşçu, kötücül ve saldırgan olan kazanıyormuş. Bu dünyanın kanunu buymuş.
‘ERKEKLER, BAYAN BEĞENİSİ İÇİN ÇABA VERİYOR’
Dizilerde bıyığın/sakalın yerinin de siyasi telaffuzla, bayanın erkeklerde görmek istekleriyle değişiyor üzere yorumladım kitaptan çıkan sonuçlarla… Yanılıyor muyum?
Bugün erkekler hiç olmadığı kadar pasifler aslında. Bayan beğenisi için acımasız bir uğraş veriliyor. Yani bıyık ve sakallar da eski usul burnundan kıl aldırmaz, özgüvenli, mağrur patriarkanın tabiri değil artık. Tersine kırılgan ve savunmada bir erkekliğin varoluş çabası. Çünkü kızışık cinsel piyasada dozunda bir erkekliği sinyalleme uğraşı. Bayanların erkeklerden ne istedikleri her erkeğin başındaki soru. Bu bazen onları hesapçı halde bayan yancısı kılarken, bazen de tam tersine bayanların içten içe sert maskülanite arzuladıklarına kanaat getirenlerin ona nazaran kendi çehrelerini tasarlamalarını getiriyor. Bu bakımdan çok planlı ve itinalı zihinsel emek var orada. Hasebiyle şu anki bıyıklar en haşin hallerinde dahi asla yüz yıl öncenin müdanasız patriyarkasının çehredeki imzası değiller.