Nörondan nörona sıçra. Yakın nörondan uzak nörona, oradan, her ikisiyle de bağı olmayan bir diğerine. Bir nöronda kayıtlı olan sözcük kümesi, uzak bir nörondaki farklı bir sözcük kümesiyle eşleşsin. Böylelikle, birinci bakışta birbirleriyle bağlamsal ilgisi yokmuş üzere gözüken iki başka kavram, bir halde yan yana gelsin…
Bu söylenenlerin şiirle, dahası şiirin fonksiyonuyla ne ilgisi var, diye düşünebilirsiniz. Bence o denli düşünmeyin…
Çünkü, nöronlar ortasındaki bağlantı ne derece sıksa ve uzak nöronlar ortasındaki temas yolları ne kadar verimliyse, hayal gücü o derece güçlü olur. Yeni fikirlerin de yeni bir lisanın de doğması bu formda olur. İnsan beynindeki yaklaşık yüz milyon hücre, yani nöron; ortalarındaki yaklaşık yüz trilyon sinapsla, yani yolakla birbirlerine bağlıdır. Elbette, kullanıldığı sürece verimli çalışan, kullanılmadığında ise körelen yapılardır bunlar. Dini doğmalar, boş inançlar, toplumsal kurallar üzere, sorgulamadan inanmayı gerektiren oluşumların yanı sıra, kalıplar halinde düşünme ve ezberci eğitim sistemi de vakit içinde bu yüz trilyon yolağın neredeyse yarısını fonksiyonsuz hale getirir, köreltir.
Bilim ve sanat, fakat beyindeki bu yolaklar körelmediğinde ve verimli bir halde çalıştığında gelişir. Şiirdeki “alışılmadık bağdaştırmalar” ismi verilen imge tipi (ki, en yaygın olarak 2. Yeni şiirinde rastlarız) birbirinden uzak ve bağsız üzere görünen nöronlar ortasındaki ilişki yollarının sayısının çokluğu ve niteliğiyle bağlıdır. İşte, Henri Pichette’in “Şiir alışkanlığa karşı yaylım ateş açmaktır,” kelamının açılımı da budur. Gündelik lisan ismi verilen sıkıcı, kalıplaşmış ve yaratıcı fikirden mahrum yapı, en az sayıdaki beyin hücresi ortasında, mümkün olan en zayıf ilişkiyi oluşturarak kurulur. O yüzden şiir, gündelik lisana karşı geliştirilen topyekûn bir hücumdur.
Bu bahiste bu türlü rahat konuşabilmemizi, yorum yapabilmemizi sağlayan şey, günümüzde beyin hücrelerinin çalışma halinin ve hücreler ortasındaki ilişkilerin, neredeyse büsbütün anlaşılmış olması. Bu bahse kıymetli katkılarda bulunan isimlerden biri de Dr. Marsel Mesulam. Dr. Mesulam, ‘Principles of Behavioral and Cognitive Neurology’ isimli çalışmasıyla, nöronlar ortasındaki paralel ve seri iletimi açıkladı. İşlevsel MR isimli tetkik prosedürüyle, nöronlar ortasındaki irtibatların incelenebilmesi ve birçok hastalığın teşhis edilebilmesi, bu bilgi sayesinde geliştirilebildi.
Bana kalırsa, Dr. Marsel Mesulam, büyük ihtimalle kendi de farkında değildi ancak bu çalışmasıyla insanlık tarihinin büyük gizemlerinden biri olan “ilham” ya da “esin” konusunu da açıklığa kavuşturmuş oldu. Uzak nöronlar ortasındaki sinaptik irtibatları verimli biçimde kullanabilen biri, daha evvel hiç yan yana gelmemiş, yan yana gelmesi imkansız üzere görünen iki sözcüğü yan yana getirerek yeni bir kavram yaratabilir. Bu, tanrısal bir özellikten, mistik bir gizemden değil, yalnızca nörolojik yeterlilikten kaynaklanır.
ŞİİRİN ZİHİNSEL SERÜVENİ
İnsan göğe bakabilir. Bir durakta taşıt da bekleyebilir. Gök ve durak, başka kavramlardan oluşan, o yüzden de farklı nöronlara kayıtlı sözcüklerdir. Gök sözcüğünün bulunduğu nöron kümesinde, yıldız, ay, mavi, enginlik, bulut, hatta kuş bile yer alabilir. Durak sözcüğü ise, bu kümeyle alakalı değildir. Durak sözcüğünün yer aldığı kümede, otobüs, taksi, durmak, beklemek üzere birçok sözcük vardır muhtemelen lakin gök, bunlara dahil değildir. Gök sözcüğüyle durak sözcüğünün kayıtlı olduğu iki farklı nöronun ortasındaki temas yolları harekete geçirilirse, “Göğe bakma durağı” diye bir imge kurulabilir. Buradaki eylem/mekân alakası, gündelik lisanda daha evvel karşılaşmadığımız biçimdedir. Göğe bakma hareketinin gerçekleştiği yer, bir durak. Lakin durak, sıradan bir durak değil, yani orada rastgele bir taşıtı beklememize imkân yok. Göğe bakma aksiyonu maksadıyla özelleştirilmiş, biricikleşmiş bir fonksiyona sahip olan “özel” bir durak bu.
Böylece, Turgut Uyar göğe bakma kavramı ile durak sözcüğünü bir ortaya getirerek, bunlar ortasında alışık olmadığımız bir bağdaştırma oluşturuyor. Bu, hem gündelik lisanı yıkma ismine yapılan poetik bir kalkışmaya (dili dönüştürme kalkışmasına) tekabül ediyor hem de okurda ağır bir çağrışım yaratıyor; yani okurun kullanılmadığı için körelen sinaptik ilişkilerini tekrar fonksiyonel hale getiriyor. Tabir yerindeyse, zihin açıyor!
Burada akla gelebilecek en kritik soru, zihnin, nöronlarda yer alan, birbirleriyle ilgisiz kümeler ortasında temas kurarak “anlamsız” kelam dizilimleri oluşturup oluşturmayacağıdır. Zira nöronlar ortasındaki bu temaslar, iki nokta ortasındaki düz bir sınır formunda değildir. Dr. Mesulam’ın deşifre ettiği şeylerde biri de şudur: Başlangıç nöronundan maksat nörona gerçek giderken, ortada yer alan, sayısını tespit edemeyeceğimiz, tahminen milyonlarca diyebileceğimiz farklı nörona da uğrar, bu seyahat sırasında, örümcek ağı üzere karmaşık dizilimli, yeniden milyonlarca yolağı kullanırız. Alışılmış, bu seyahatin müddetinin saniyenin onda biri kadar olduğunu da söylemek gerek.
Anlamsız kelam dizilimleri oluşmasını engelleyen şey; çağdaş şiirin değerli kavramlarından biri olan ‘bağlam’dır. İster güçlü ister zayıf isterse yalnızca çağrışıma dayalı olsun, iki sözcüğün birbiriyle; o iki sözcüğün üçüncü bir sözcükle; kurulan dizenin başka dizeyle… Silsile halinde bağlam bağı içinde olması gerekir.
Nispeten birbirine yakın nöronlar ortasında, en kestirme kontaklar sayesinde kurulan bağlantı, direkt bir bağlam oluşturur ve bu ekseriyetle düzyazının özelliğidir.
Uzak nöronlar ortasında, karmaşık ve çetrefil irtibatlar sayesinde kurulan bağ, direkt olmasa da çağrışımlar yoluyla bir bağlam oluşturur ki, bu da şiirin, bilhassa imge ağır şiirin özelliğidir.
Uzak ya da yakın nöronlar ortasında kurulan rastlantısal ve ortalarında hiçbir bağlam münasebeti olmayan bağlantıya ise “fikir uçuşması” ismi verilir. Bu da psikozlarda görülen, “şizofrenik dil” olarak da isimlendirilen bir lisandır ki, düzyazıyla da şiirle de bir alakası yoktur.
Şimdi asıl soruya gelelim. Şiir ne işe fayda? Şiir, zihnin daha verimli çalışmasını ve hayal gücünün güçlenmesini sağlar. Ortalarında direkt alaka yokmuş üzere görülen olaylar ve olguların art planındaki irtibatları fark etmemizi, hayatı, doğrusal değil, çok istikametli tahlil etmemizi sağlar. Ve dahası…
Kısacası şiir, yalnızca yol açıcı değil, tıpkı vakitte yolak açıcıdır.