Ülker Şener
10 kişilik bir küme, “kimler şiir okuyor?” sorusu dökülüyor dilimden, kimsenin uzun yıllardır eline bir şiir kitabı aldığı yok. Okunanlar daha çok ekrana düşenler, çoğunlukla büyük şairlerin etkileyici şiirlerinin kısa kısımları. Üçüncü alt küme. Şair “büyük” olacak, şiir etkileyici olacak ve onun da bir kısmı.
Her yazın biçimi muhakkak şartlarda varlık gösteriyor muhtemelen. Şiirin vakti geçti mi, anlatım imkanlarını yitirdi mi, dışına çıkmayan bir iç monoloğa mı dönüştü? Şiirin devri, vakti var mıydı, ne vakit popülerdi ya da şiir ne vakit okunur? En çok coşku periyotlarında elbette, altüstlerin yaşandığı, hislerin sığmadığı, taştığı bireyi de içine alarak yıkıp geçtiği… Sıradanlığın olduğu yerde şiirin sesi de duyulmaz, soluklaşır. Bilinmeyen bir yaz esintisi üzere. Yeniden yazılır tahminen, okunur fakat anlatım imkanlarını genişletme, lisanın kullanımını mükemmelleştirme uğraşı olarak biraz… güzel tahminen sakinlikte istenen bir şeydir, aranan, sakinliğe eşlik eden şiirler de sevilir. Tekrar de coşkunun yokluğu sonlu kılar, eşlik etmez. Vladimir Mayakovski ve Sergey Yasenin, Ekim İhtilali günlerinde yaşadılar, yazdılar. Umudun Rusya’dan tüm Avrupa’ya, dünyaya yayıldığı günlerde. Bildiğimiz üzere, beklenenler, umut edilenler gerçekleşmedi; ne kıta Avrupa’sında ihtilaller çağı başladı ne de Rusya’da her şey alt üst olmuşken insanlığın “altın çağı”. Beşerler olarak daima bir altın çağımız olmuştur, en azından ideolojiler varken öyleydi, ideolojiler “ölüme” bırakılırken altın çağları da yanlarında götürdüler. Şu an dünyanın geleceğine ait bir tasarım yok, nasıl bir dünya sorusuna verilen radikal bir yanıt da. İhtilalin hezimetiyle onlar da yenilir. İkisi de yas tutmayı reddeder. Yasenin 1925’de, Mayakovski 1930’da intihar eder. Yasenin’in akabinde 1926’da yazdığı şiirde Mayakovski şöyle der:
Sürer mi ölümü
hiç insan
tebeşir tozu gibi
yanaklarına?
………..
Niçin?
Nedeni ne?
Donup kalıyorum şaşkınlıktan.
…………………
Şu yaşamda
en kolay iştir ölmek
Asıl güç olan
yesyeni bir yaşama
başlamak.
Çok sürmez, 4 yıl sonra birebir yoldan sarfiyat. Pek çok biçimde tanımlansa da intihar, yas tutmayı reddetmek bir yanıyla, kabullenmeye direnmek, büyüyü sürdürmeye yönelik ağır istek diyelim. Hezimetin altında ezilen ruhlar, bir istikametiyle bu türlü. Ekim 1917, Avrupa ve dünya için yeni bir tarihin aralandığı lakin yalnızca aralandığı, aralanan tarihin tekrar kendi üstüne kapandığı bir an, uzun bir an…. ve aralanan kapıdan bakanların büyük bir coşkuya kapıldığı 20. yüzyılın en hoş, en kısa şiiri.
SOSYALİST GAYRETE AĞIT
Sonra şiir devam eder, kaldığı yerden olmasa da. Jean-Luc Godard, “Film Socialisme”de (2010) İkinci Dünya Savaşı’nı önceleyen yıllardan başlayarak, tüm Avrupa’ya yayılan, ihtilale dair umudun, ümitsizliğe evrilişini, seyirciyi bıktırarak, sıkarak gösterir. Sinema, tarihin akışkanlığını söz edercesine su ile birlikte akarken Rus bayanın lisanından,“Yüzünde bir gülücükle Avrupa’yı tekrar görmeden, Rusya ve memnunluk sözlerinin kemer tokası üzere bir sefer daha birbirlerine tutturulduklarını görmeden ölmek istemiyorum”, dökülür. Godard’ın sineması, sosyalist gayrete ağıt bir haliyle. Sinema boyunca deniz eşliğinde Avrupa tarihine, bir nebze Afrika’ya ve Filistin’e bakarız; gemi-tarih- Barselona’ya, Napoli’ye, Hellas’a, Odesa’ya ve Hayfa’ya uğrar. Avrupa sınıf savaşımları tarihini bilenlerin mana yükleyebileceği alıntılarla birlikte: “Ölme olasılığımızın olduğu bir durumda İspanya hiç kıtlığın olmadığı bir ülke haline gelir. Hatta umutlarımızın bile.” Böylece Barselona’yı ve İspanya İç Savaşı’ndaki kıymetini, anarşistleri, Stalin’in pozisyonunu, milletlerarası tugayları, İspanyanın memnunluğunu ve yalnızlığını, bir devir dünyanın kalbi olduğunu hatırlarız. İspanya’dan Odessa’ya yanlışsız yola çıkan altınların akıbetini yine merak ederiz. Gönderenler sonradan hesabını sordu mu bilmiyorum, hesap soracak kimse kaldı mı onu da bilmiyorum. Yunan İç Savaşı’nı yüreği burkularak okumayan var mıdır: “Demokrasi ve trajedinin evliliği, tek bir çocuk: İç savaş”.
Avrupa’nın sarmal bir yay üzere gelip gidişleri semboller ve imgelerle ulaşır bize. Yarıda bırakılan sinemalardan, zorla bitirilen. Bunun nedeni sinemanın tekniği değildir yalnızca, ki o da zorlar. Birbirinden kopuk simgelerin-görüntülerin kolajlanması, fotoğrafların ortaya sıkıştırılması, ilişkisiz o denli hissedilen geçişler, geçmiş ve şimdiye ilişkin imajların birbirini izlemesi, kitaplardan alıntılar, büyük cümleler (“fikirler bizi ayırır ancak hayaller birleştirir”), rahatsız eden kamera imgeleri, monologlar, diğer yerlerden geldiği hissi veren sesler, tekrarlar… Fotoğraf makineleri de rahat durmaz, daima bir çekim, kaydetme hali. Kaydetmiyorsan-görünmüyorsa yaşamıyorsundur; yaşıyorsan göster… izlemesi yorucu. Sinemanın izleyeni zorlamasının başka bir nedeni ise kısa vadeli coşkulu anları izleyen mağlubiyetleri, kayıpları hatırlatmasıdır. Hatırlayacak şeyi çok olanlar için tahammül etmesi güç.
BAŞKASININ ZORUYLA TUTULAN YAS
Ekim ayına ve şiire dönersek; coşku derken sevinci kastetmiyorum yalnızca, içimizin içimize sığmaması, bu acı de olabilir, sevinç de, acı da…sıradanlıktan farkı yoğunluk, belirleyici olan yoğunluk: Hissin kendisi değil. Şiir bunları derinleştiriyor, olduğundan daha manalı mı kılıyor ya da kapalı manaları ortaya mı çıkarıyor? Kimi vakit sevinç periyotlarında yazılan, umut veren şiirler elden ele dolaşır, her şey kaynıyordur şiir de ona eşlik eder. Çöküş periyotlarında bakılmaz bu şiirlere unutulmaya terk edilir, anlatmaz, anlamazsın, söyledikleri ulaşmaz sana, yabancıdır. Bu devrin şiiri nasıl bedellendiriliyor bilmiyorum; lakin ben yas ile karşılaşıyorum, içinde hınç barındırmayan bir yas. Yas tutmak reddedilmiyor. ‘Lokman Kasidesi'(1)’nde mevt, vefat sonrası diyelim, vücuda, cenazeye, kalanların-ölmeyenlerin- bakışı anlatılır. Bir ekim gününde vücudun sokaklarda dolaştırılması, caddelerin, sokakların, meskenlerin olumsuz yas’a katılması, katılmak zorunda bırakılışı. Evet, olumlu yas olduğu üzere olumsuz yas da var… Olumsuz yasta katılmaya zorlanırsın, gözüne sokulur, “bak”… Kaçamazsın, döndüğün, bakabileceğin her yere ulaşır, görmen kesinlikle sağlanır. Yasın oburunun zoruyla tutulması ve aksiye döndürülmesidir, “iyice hisset, yenilgiyi gereğince hissetmedin, biraz daha hisset”. Üzüntüsü ve ümitsizliği çoğaltan bir yas biçimi, o denli geliyor şimdilik. Olumlu yası biliyoruz zati, mağlubiyet hissetmeden geride bırakmanın bir yolu, tekrar başlamanın, bir haliyle unutmanın ya da acı vermeyen anımsayışın mümkün olduğu bir unutma biçiminin.
Bir ekim gününde, 1973’de Mahmud Derviş’in ve Filistin’in geleceği kesin olarak belirlenir ve sonrasında da değişmez, daimi sürgünlük başlar. Tahminen bunu 1948’e kadar götürmek gerekir; Mahmud Derviş’in 6 yaşındayken terk etmek zorunda kaldığı Hayfa’daki köyü, tarih sahnesinden silinir, akabinde anılardan, hiç olmamış üzere. Birlikte yaşama düşü kuranların azalması, tarih sahnesinde belirsizleşmesi üzere. Derviş unutmaya karşı, unutmamak için müellif. “Kimse unutulmak istemez” der. Şiirleriyle hafıza oluşturur. Anlatır daima, bir daha dönmediği-dönemeyeceği toprakları.
“Keman geri gelmeyecek kayıp vakte ağlar
Ah o hiç gelmeyecek
Keman dönülecek kayıp vatana ağlar.”
Tanık olduğu, yaşadığı Beyrut Kuşatması’nı anlatır, anılarının yükünü sağaltmak istercesine. Bir Filistinli olarak bulunduğu yerde yabancıdır. “Buraya ilişkin değilsin denilir… Kim vatandaş olarak kabul edebilir… Kim koruyabilir…”(2) Yabancı, gittiği yerde neye sahip olabilir, arafta durmak dışında. ‘Beyrut Kasidesi’nde Şabra ve Şatilla’nın acısı, yalnızlığı, Filistin’in “kardeşleri” tarafından terk edilişi lisana gelir. “Kardeşlerin” “düşmandan” daha acımasız olduğunu hissettirir.(3) Yasını şiirle meblağ, ağıt yakar. Şahit olanlar bilir; ağıtlar anılardan oluşur. Dervişin ki toprağa yakılmış ağıt.
‘HAREKETE GEÇMEK İÇİN UNUTMAK GEREKİR’
Bu hoş ve kana bulanmış ekim gününde tarihi, olanı biteni düşünürken, elimizden bir şey gelmeden bakarken, bir mucizeyi bekler üzere bakarken, insan evladı için her şeyin geçiciliği avuntu kaynağı olmalı diyorum ancak olmuyor birden fazla vakit, kan akıtmak iştirak kurmanın tek yolu olduğu sürece de olmayacak üzere. Dostoyevski ‘Ecinniler’ kitabında ortak öldürme hareketinin kümesi bir ortada tutan yapıştırıcı olduğunu söyler. Küme içindeki bağlar kan akıtarak güçlendikçe çıkış umudu da azalıyor.
Unutmak ve hatırlamak… Hangisi insanlığı mutluluğa götürebilir? Hangisi düş kurmayı sağlayabilir? Nietzsche, “Harekete geçmek için unutmak gerekir” der, keyifli olmak için de… Rastgele bir gelecek düşü kurmayan, geçmişi olmayan sürüyü örnek verir bize.
Önünden otlayarak geçen sürüye düzgünce bak: bilmez dününü bugününü, oraya buraya sıçrar durur, habire otlar, dinlenir sonra, geviş getirir, sonra yeniden hoplayıp zıplamaya başlar, uzun süremez bağlılığı sevincine ve neşesizliğine de, yani sırf birkaç saniye; bu yüzden efkarlı ya da bıkkın da değildir bir an. Bunu görmek çok dokunur insana…onların memnunluğunu seyreder kıskançlıkla-çünkü onun da tek istediği nedir ki, hayvanlar üzere bıkkınlıktan ve acılardan uzak yaşamak…
Kendisine de şaşırır insan, unutmayı öğrenemediği ve daima geçmişe bağlı kaldığı için…anımsıyorum der insan ve kıskanır çabucak unutuveren ve her anın öldüğünü, sisin ve gecenin içinde kaybolup sonsuza dek yok olduğunu gören hayvanı.
Nietzsche burada durmaz, ilerleyen sayfalarda şunu da ekler. Hakikat vakitte anımsamayı ve yanlışsız vakitte unutmayı bilmek, tarihdışılığın ve tarihselliğin birlikteliği. Yine başlamak için unutmak, unutmadan coşkuyu hissetmek, kendinde o gücü bulmak güç zira; ve birebir yanlışları yapmamak için anımsamak. Bir vakitler mümkün olanın tekrar mümkün olacağı niyetine sarılmak.
1. Lokman Kasidesi, Mehmet Said Aydın, Everest Yayınları, 2019
2. Memory for Forgetfulness, University of California Press, 1995. http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft1z09n7g7/
3. Gölgeyi Yüksekten Övmek (Beyrut Kasidesi), Mahmud Derviş, 1995, Düzgün Şeyler