Lal Laleş’in ‘Nora, İstanbul Bir Hiçtir’ isimli kitabı hakkında birkaç satır olsun yazmak için evvel çalışmak gerekiyor. Kadim kentlere, sivil tarihe ve kendine çalışmak. Kadim kentlere; zira bir insanı tanımak, onun doğduğu kentin sokaklarını tanımakla mümkündür fakat. “Nasıl tanıyabilirsin ki sevgiliyi? Doğduğu kentin sokaklarını, insanlara çarpa çarpa dolaşmadan” diyor esasen Lal Laleş. Pekala, kentler kadar sivil tarihi de çalışmanın gerekliliği, manası ne? Mardinkapı Mezarlığı’nı anlamak için sırtımızı Asur ve Bizans söylencelerine dayamak yetmez, zira Mardinkapı, “Dicle’nin coşkusu nazı eşliğinde / Turabdin’e açılan kapı”dır lakin orada yakılan ağıtlara, “masalını yitiren devlerin” anlatılarında rastlayabiliriz fakat. Bu anlatılar, sivil tarihin bir modülüdür işte. Resmi tarih bir algıyı anlatır; sivil tarih hayatı. Kelam, her kitabi anlatıda birebir manaya gelebilir ancak kim ne derse desin, birtakım kelamların ruhu vardır. Halk anlatılarındaki kelamların mesela. Resmi tarihteki kelam ise kurudur, ölüdür bir manada. Lal Laleş, “Söz, ahdidir beşerin,” derken sanırım birincisini, ruhu olan kelamı ya da kelamın ruhunu kastediyor. Öyleyse, durup dinlenmeden kelama ve beşere dönmemiz gerekiyor yüzümüzü. Bu cümleyi kurdum ya, kendine çalışma gereksinimi da zaten manasını buldu işte! Beşer, yani ben ve başkaları. Bir birey olarak ben ve sevgiliyi tanımak için onun doğduğu kentin sokaklarında çarpadurduğun insanların bütünü, yani başkaları.
İstanbul’a da geleceğiz. Bir hiç olan İstanbul’a! Lakin evvel bir yol soluklanıp gölgemize ve gökyüzüne bakmak gerek. Zira “yaşam gölgedir” ve “her kentin yıldızı öteki, mavi gökyüzü aynıdır” diyor Lal Laleş. Her iki dize de kitabın konseptini belirleyen değerli birer gösterge bence.
İlkel devirlerde, gölge vücudun uzantısı sayılırmış. Gölge vücuda dahilmiş yani. Antropolog Levy-Bruhl, ilkel periyottaki insan varlığını oluşturan ögeleri şu formda sıralıyor: “atai, tamaniu, niniai, nunuai, nunu.” Yani; gölge, yansıma, imge, akis ve ikiz. Carl Gustav Jung, ilkelin ve gölgenin kolektif bilinçdışının iki değerli öğesi olduğunu ortaya koyduğundan beri, gölgenin hayatın bir kesimi olduğunu, yaşama dahil olduğunu biliyoruz. Bu, ilkel periyottan bugüne, kolektif bilinçdışının nasıl oluştuğunu da açıklıyor bize. Tekrar Jung’a başvurursak, şöyle diyebiliriz: “Gölge, insanın bastırılmış, ancak birebir vakitte daima muhakkak bir formda yaşamak isteyen canlı yanıdır.”
Biz, o kentin sokaklarında insanlara çarpa çarpa yürürken, gölgemiz de o insanların gölgelerine çarpıyor. Beşer olmak bu türlü bir şey. Ve gökyüzüne bakmak da beşeriyetin bir kesimi. Gündüzleri birebir mavi, geceleri yıldızları farklı farklı olan gökyüzüne. Bu da dahil kolektif bilinçdışına.
Nora İstanbul Bir Hiçtir, Lal Laleş, Detay Yayınları, 2021.NESNELERİN UZUN TARİHİ
“Konstantiniye’nin mülhakatı senin aşk fısıltılarınmış…” dizesiyle başlıyor “Nora, İstanbul Bir Hiçtir…” isimli şiir. Ve Nora, (bana kalırsa çağdaş bir destan bu) bu türlü böyle yayılıyor kitabın kalan kısmına. İstanbul’un neden ve hangi şartlarda hiçleştiğini de şiir öznesinin Nora’ya seslenmelerinden anlıyoruz. Karanlığa çekilip bir süre yıldızlara bakarlar Nora’yla ve “Boğazın iki kıyısı en çok yüzünü çizdiğim yerde birbirine yaklaşır” diyor şair. Ve “zaman köpekleri çekilirse İstanbul bir hiç” haline dönüşür ve o vakit isyana teşvik olur Şişhane Karakolu’nun feneri… ‘Zaman köpekleri’ değerli bir imge. Onlar çekildiğinde hiç’leşiyor İstanbul. Kentin vakitle imtihanı bu. Ve kelam konusu İstanbul olduğunda, hepimiz biliyoruz ki, tarihin bu en değerli, en kadim kentlerinden biri süratle ve sistemli olarak zamansızlaştırılıyor. Vakit köpekleri özgürce dolaşamıyor artık, ya yok ediliyor ya sürgün ediyorlar onları kentten.
İstanbul’un hiçleşmesini Nora’ya anlatıyor şiir öznesi lakin bana kalırsa, Nora da İstanbul üzere, gitgide silikleşiyor. Bilemiyorum; Nora ya geçmişteki, uzak geçmişteki biridir ya da bugün yaşayan lakin silikleştikçe geçmişe eklemlenen biri. Lakin şu kesin ki, “Cinnet geçiren ruhunun kendini gövdenden kurtarma istenci var…” diye seslenilen Nora’nın, ruhunu gövdesinden kurtarma istenci, hepimize İstanbul’u hatırlatıyor. İstanbul’u ve cinneti!
Bence, kitaptaki ‘Kusur Provaları’ isimli kısma başka bir parantez açmak gerek. Sisler arkasındaki Nora’yı, bu kısımda biraz daha yakından tanıyoruz, mısralarıyla karşılaşıyoruz zira. Şair mi yoksa şiiri içinde gezdiren biri mi Nora, yeniden de bilmiyoruz. O kısımdaki ‘İç Etek’ isimli şiirde, “Nora’nın ‘kırlar, gölgenin eteklerini aşıkların yoluna serdiği kırlar…’ mısrâındaki ‘kırlar’ olsam şu güz vakti” diyor şiir öznesi, ya da ‘Yılan Alfabesi isimli şiirde, “Nora’nın ‘yılan alfabesinden sözcükler diziyorum boynuna’ mısrâındaki ‘yılan’ olsam soksam aşkı kuyruk sokumundan” diyor. Kısımdaki öbür şiirler de Nora’nın mısraları ve şiir öznesinin o mısralar karşısındaki ‘keşke’leriyle sürüyor. Sonunda bir soruyla karşılaşıyoruz: Objelerin uzun tarihini muharrir mısın?
Nora objelerin uzun tarihini yazabilir mi, bilmiyorum. Ancak bildiğim bir şey var: Her kim ki objelerin uzun tarihini muharrir, o kişi artık Nora’dır.
Derken anlıyoruz ki Nora, bir kişidir, bir sevgilidir, aşkın ta kendisidir, yalnızca İstanbul’un değil, hayatın hiç’leşmesinin hem tanıdığı hem öznesidir. Lakin Nora, yalnızca bunlar değildir; Nora toplumsal bilinçdışının dışavurumu, tarihin tersten okunuşudur. Kadim kentlerin ve sivil tarihin öznesidir bir manada. Bir simgedir. Zira “Su saatlerine nazaran aşık güneş saatlerine göre/ sevişenlerin kaybolduğu çıplak orman bilir ki gül/ Muhammed’in terinden değil Nora’nın derisinden peyda/ olmuştur.”
Sevişenler değil, onlar zaten/ ne yazık ki kaybolmuştur. Fakat çıplak kalan orman bilir gerçeği. Tabiat, biz yıksak da, yok etsek de, çıplak bıraksak da, aslolandır. Bu yüzden çıplak kalan orman bilir en çok; gülün ne’liğini. Gülün kimin terinden değil, kimin cildinden peyda olduğunu. Ve Nora, tam da burada, tabiatın ta kendisi oluverir.
Nora tabiattır. Tabiatın beşere, beşerin tabiata dahil olan yanıdır. Yani Nora bayandır. Tek bir bayan değil, tüm bayanlardır. Zira yalınayak geçilen denizler de, Cezayir Sokağı’na seslerini bırakıp kendi denizlerine dönen martılar da, köknar yapraklarına emanet edilen kalpler de, karanfilli hakikatler de, râyiha ormanlarından taşan müzikler da, bizim kendimizle, denizimizle, avuç içi kadar kara kesimlerimizle, kabuk bağlayan kalplerimizle çarpışmamızın dışa vurumu olan da, sessiz sedasız göçtüğümüz, ‘dünyanın yazısız öbüryüzü’ de, hepsi Nora’dır.