Başak Canda
Günümüzde yaygın söz ve kapsayıcı özelliğiyle medya, tarihî süreç içerisinde ise gazetecilik temel bir sütun üzerinde yükselir: Haber ve bilgiye ulaşmak. Öbür bir tabirle, haber ve bilginin topluma ulaştırılması.
Bu tariften hareketle çağdaş gazetecilik nüve olarak öncesinde başlamış olsa da Sanayi İhtilali’nin, sanayi toplumunun, bunların yarattığı toplumsal kültürel ortamın içinde doğmuş ve şekillenmiştir. Bunu bir istikametiyle binlerce, milyonlarca insanın bir ortada yaşamasına yol açan kentleşme olgusuyla tanımlamak yanlış olmaz.
Sanayi İhtilali, makineleşme ve fabrika süreciyle yalnızca metanın seri üretimini değil, her an birbiriyle bağlantı halinde olan toplulukları ve bu toplumsallığa denk düşecek bilgi ve haberleşmenin süratle yayılmasını da koşulladı. Gazetecilik ve habercilik, içine doğduğu tarihî süreç nedeniyle bir yandan sınıfsal bir karakter kazanırken bir yandan da genel kabul gören etik kurallarla yol almaya çalıştı.
Gazeteci, muharrir Roni Nasır Kaya tarafından kaleme alınan ‘O HAL’de Gazetecilik’ kitabı, özgün bir periyotta gazeteciliğin ve gazetecilerin yaşadıkları ‘özel’ meselelere ışık tutarken, neyi söz ettiğini anlamak açısından -tabii ki haberciliğin sınıfsal farklılaşmasını unutmadan, yalnızca genel gazetecilik etiği açısından bile değerlendirilirse- hem dün (1990’lı yıllarda OHAL gazeteciliği) hem de bugün Türkiye’de gazeteciliğin nasıl ateşten bir gömlek haline geldiği yakıcı bir formda anlaşılacaktır.
“Gazetecinin temel misyonu, gerçekleri objektif bir biçimde, çarpıtmadan, sansürlemeden aktarmaktır. Gazeteci, demokratik bedellere ve insan haklarına ters yayın yapmamalıdır. Haber, yorum ve görüşler; okur ve izleyicinin yayının niteliğini anlayabilmesini sağlayacak biçimde, açıkça birbirinden ayrılmalıdır” biçiminde özetlenebilecek gazetecilik/habercilik etiği, tıpkı vakitte Türkiye’de gazeteciliğin en fazla yara aldığı yeri de işaret eder.
Bu durum açık ki Tanzimat’la başlayan, Cumhuriyet’le devam eden, çok partili sisteme geçişle süren ve nihayet 12 Eylül Darbesi’yle tekrar kurumsallaşan gazetecilik göz önüne getirilirse Türkiye’de gazeteciliğin tarihinin ‘yaralı’ ve ‘özüne aykırı’ serüvenini de ortaya seriyor. Bu yaralı tarihin tepe yaptığı, beyin vefatının gerçekleştiği süreçtir 1990’ların OHAL gazeteciliği.
Öyle ki Kanun Kararında Kararnamelerle nefessiz bırakılan devir gazeteciliğinin başına gelecekler, sürecin başında brifinge çağrılan tesirli ana akım gazetelerin yayın direktörlerine, şahsen OHAL Valisi Hayri Kozakçıoğlu tarafından dikte edilen anlayışla duyurulmuştu.
Kozakçıoğlu, Basın Konseyi’nin davetiyle İstanbul’da gazetecilere bir brifing vermişti. Brifingin asıl gayesi gazetecilere nasıl haber yapacaklarını dikte etmekti. Şöyle demişti Kozakçıoğlu özetle: “İsveç Ulusal Kadrosu, Türk Ulusal Takımı’yla maç yapınca Türk Ulusal Takımı’nı tutmuyor musunuz? Terörle gayrette de motamot o denli, Türkiye’yi tutacaksınız.”
O Hal’de Gazetecilik, Roni Nasır Kaya, Sitav Yayınları, 2023.Mesleği tarafsız olarak gerçekleri topluma duyurmak olan gazetecilere, gazete yöneticilerine, üstün yetkilerle donatılmış bir vali, nasıl haber yazacaklarını öğretiyordu. Söylediği çok açıktı: “Taraf olacaksınız!” İşte 90’ların OHAL periyodunda başlayıp kökleşen ve günümüz OHAL süreciyle katmerleşen Türkiye medyasında halk ya da toplum ismine değil, yönetenler ismine taraf olma süreci tahminen o gün başlamadı lakin birinci sefer bu derece açık açık tabir edildi ve işlevselleşti.
Bir de OHAL’in öbür cins gazeteciliği vardı. Tüm baskılara, vefat tehditlerine, tehlikesine karşın gerçeği tarafsız olarak topluma duyurmak. Lakin bu çeşidin takipçileri ne acı ki yalnızca resmi kurumların ve Harikulâde Hal’in Kanun Kararındaki Kararnameleri ile yasal bir kuşatma altında değildi. Birebir vakitte gayriresmi birçok gücün (Korucular, paramiliter güçler, resmi güçlere yakın yasadışı örgütler vb.) baskısı altındaydılar.
Mesleki açıdan ise iki taraflı bir kuşatma vardı. Haberin özgürce yapılışı ve basımı kadar yayımı da tüm bu baskılardan nasibini alıyordu. Roni Nasır Kaya, ‘O HAL’de Gazetecilik’ kitabında bu tarihi sürece bir kesitle ışık tutuyor. Üstte belirtiğim üzere Kaya’nın kitabını okurken şu temel yaklaşımı daima göz önünde tutmak gerekiyor. Gazetecilik son analizde tarafsızlık ya da direkt yan yana taraf olmaktır. 90’ların OHAL Valisi ise haberciliği ulusal ekibi desteklemekle eş bir tarafgirliğe indirgiyor, dayatıyor. Halbuki habercilik ve gazetecilik taraf olmak değil, gerçeğe ulaşmak ve açığa çıkarmak için vardı. O tarihten itibaren Türkiye’de yaygın medya direkt yana değil sistemden yana taraf oldu. OHAL devri gazeteciliği bu türlü doğdu. Gerçeği aktarmak için daima isim değiştirdi, haber lisanını bıraktı, kimi gün masal anlattı, kimi gün karikatürlere sığındı. Ancak asıl olarak sokakta gerçeği aradı ve yaydı. Bu devir gazeteciliği yalnızca OHAL kararnamelerinin kısıtlayıcı, sansürcü uygulamalarıyla değil, sokaklarda kol gezen resmi ve gayri resmi şiddetle boğuşarak yol aldı. Bu tarafıyla OHAL gazeteciliği satıra karşı kalemin çabasıdır.
Diğer yandan bir gazeteyi basmak kadar onun dağıtımı da değerli. O şartlarda hiçbir dağıtım şirketinin dağıtmadığı gazetelerin halka ulaşması büyük meseleydi. Bu yüzden Bağlar, Xançepek, Melikahmed bir cümle Diyarbakır ve Van, Hakkâri, Batman, Mardin çocuklarını unutmamak gerek. Haberi yapmak kadar yaymak da kıymetliydi ve OHAL periyodunun gerçek kahraman gazetecileri, dağıtımda istekli yer alan birden fazla çocuk insanlardı.
Bu tespiti yaptıktan sonra ‘Gazetecilik nedir?’, ‘OHAL devri gazeteciliğinin zorlukları nelerdi?” sorusuna yanıt verilebilir. Kendisi de o periyot gazetecilik yapan ve bölgeyi yakından tanıyan Kaya’nın pahalı çalışmasını bu tarihî perspektiften okuduğumuzda gerçek manasını bulacaktır. Birebir isimli belgeselin kitabı olan ‘O HAL’de Gazetecilik’, tıpkı vakitte geçmişten günümüze gazetecilerin yaşadıklarını, yaşayanların lisanından aktararak tarihi bir arşiv niteliğinde. Zira 1990’ların en katı kurallarından 2000’li yılların AB üyelik süreci ile 15 Temmuz ve sonrası günümüzdeki gazeteciliğin zorluklarının anlatıldığı çalışmada yer alanlar periyodunun şahitleri. Diyarbakır’da Veysi Polat, Faruk Balıkçı, Roza Metina, Van’da Adil Harmancı, Hakkâri Yüksekova’da Necip Çapraz, Iğdır’da Murat Akkuş ve son yıllarda sık sık hakkında davalar açılan Oktay Candemir katılan isimler. Belgeselin çekimlerinin yapıldığı sırada görüşmek istediği gazetecilerin gözaltına alınıp tutuklanmaları tam da içeriğini doğruluyor. Bunlardan biri olan tutuklu gazeteci Dicle Müftüoğlu ile Serdar Altan’ın birer mektubu kitabın sonunda yer alıyor.
Son olarak gazetecilik mesleği dünyanın farklı yerlerinde kendine has farklılıklar taşısa da nerede olursanız olun kamuoyunda olup biteni çarpıtmadan, eksiksiz anlatmanın gerekliliği mesleksel etiktir. Bu da baştan beri belirttiğim üzere tarafsızlık, direkt yana yani toplumdan yana taraf olmak demektir. Türkiye’de de gazetecilik, OHAL yahut bu hâl altında direkt yana taraf olmayı gerekli kılar. ‘O HAL’de Gazetecilik’ ile Roni Nasır Kaya, gerçeğin yanında yerini almış.