İsmet İnönü başkanlığındaki Türk heyetini Sovyetler Birliği’ne götürecek Grusia vapuru Boğaz’a demir atmış beklerken, Falih Rıfkı Atay’ın ahbaplarından birinin meskenine yaşlı bir kalfa bayan sarfiyat. Bayanı İsmet İnönü’nün Rusya’da Bolşevik olacağı korkusu sarmıştır. Hiç olmazsa İstinye’deki konutunu kendisine bağışlaması için İsmet Paşa’dan ricacı olunmasını ister.(1)
O kış komünizm gelmese de İsmet Paşa komünizmin ayağına giderek memleketin yüreğine dehşet salmıştır.
İstanbul’dan Odesa Limanı’na yol alan geminin yolcuları, yakınlarının mülksüzleşme tasasını giderecek yanıtlar bulma çabasıyla denizin ortasından başlayarak komünizm denilen acayipliği anlamaya çalışırlar. Rıhtımda kalanlar “bu seyahatten elemli”; artık kızıllaşan ufka bakarlar, gözleri nemli.
Rusya denilen o “tuhaf ülke”ye giden yolcu anlı ulu İsmet Paşa da olsa komünist olarak döneceği korkusunu Sovyet propaganda aygıtının becerikliliğine mi yoksa anti komünist paranoyanın gücüne mi yormalı? Bu soruyu bir kenara bırakıp Grusia vapurundaki Falih Rıfkı Atay’a kulak verelim.
Falih Rıfkı’nın 1932 tarihli ‘Moskova Roma’ kitabında Sovyetler Birliği’ndeki gündelik hayata ait bir şey bulmak neredeyse imkânsız. Atay, Ekim Devrimi’nden altı yıl sonra ilan edilen Cumhuriyet için ideolojik meşruiyet ve model bulma sıkıntısındadır. 1917’nin sınıfsal karakteriyle ilgilenmez bile. Rusya’nın yoktan var edilen kentleri, demiryolları ve o mucizevi beş yıllık kalkınma planları, en çok da mucizenin mimarı olan şefleri ilgisini çeker. Ankara ile Moskova ortasındaki farkı da “Moskova’da kitap hayatı, bizde hayat kitabı zorlamıştır” diye özetler. “Ankara, stantta kumaş seçer üzere, kitaplar ortasında bir iktisat mesleksel beğenip yeni Türkiye’yi bu kalıba nazaran dökmek istememiştir.” O denli olduğu içindir ki, Bolşevik Devrimi’ni de Mussolini rejimini de bir çağdaşlaşma projesi ya da toplum mühendisliği olarak birebir kefeye koymakta beis görmez. Zira Atay’a nazaran yüzyılın sihirli sözü “plan”dır. “Fertçi ve liberal iktisat sistemi ölmüştür; beşerler yeni bir nizam aramaktadırlar.” Bu yeni nizam da ideolojilerden bağımsız işleyen bir plana dayanmalıdır. Plansızlık “israf” ve “anarşi” demektir.
BENİ BİR ANKARA ANLADI, O DA YANLIŞ ANLADI
Devrim öncesi Rusya’nın aldığı yeni biçim ve gelecek tahayyülü genç Türkiye Cumhuriyeti’nin iştahını kabartmaktadır. 1930’lar dünyasında Rusya’yı dünya üzerinde anlayacak birileri varsa Ankara’nın ideologlarıdır. Ankara’dan bakıldığında 1917 İhtilali bir çağdaşlaşma projesi olarak görülmektedir. İmparatorluk kalıntısı fakir ve eğitimsiz bir halkı kalkınma planlarıyla ihya etmeye çalışan kardeş bir “inkılâp”tır Ekim İhtilali.
Bu yüzden proletarya ile olmasa da onun diktatörlüğüyle oldukça ilgilenir Atay. Stalin’i hayranlıkla anlatır, Stalin’den çok şef kavramıyla ilgilidir aslında. Bütün bu toplum mühendisliğinin başındaki adam olarak Stalin kudretin simgesidir onun için. “Şef, bir farklı cins insan zümresindendir” der. Hakikaten, Mussolini rejimini de şöyle savunur:
“Biz diktatör sözünü müstebit sözünün alafrangası zannettiğimiz için her işidilişinde ya Sultan Hamid’in şahsi müstebitliği, ya ittihadü Terakki’nin oligarşisi hatırımıza gelir ve ürkeriz. Despot Şark’ta olabilir; Avrupa’da imkânsızdır.
Avrupa’da diktatör demek, kendisinin de diğerleri kadar itaat ettiği prensiplere nazaran yeni bir cemiyet ve yönetim hamuru yoğuran adam demektir. Diktatör şahıs değil, rastgele bir gereksinimden ve zaruretten doğan yeni bir davanın prensiplerinin timsali demektir.”
Diktatörlük bir nevi toplum mühendisliği, kolektif bir iradedir Atay’a nazaran. Hatta İttihat ve Terakki diktatörlük kurmayı becerebilseydi, “Türk tarihinin tamamıyla öteki bir gidişi” olacağı inancındadır.
BURJUVA DEKORU SEVER
Atay’ın gündelik hayata dair yegâne müşahedesi de Moskova’daki turistik otellerdeki burjuva dekoruna ilişkindir. Gazetelerde, tiyatrolarda, karikatürlerde, romanlarda yerden yere vurulan burjuva hayatı kitsch bir dekor olarak Moskova’nın turistik otellerinde müşterilerini beklemektedir.
“Burjuvanın hoşlandığı bu dekor, sokakta ve tiyatroda halka eski rejim düşmanlığı verilmek için tahtadan, bezden ve modelden düzmecesi ve taklidi, otellerin içinde ise Valuta almak için sahicisi yapılarak kullanılmaktadır.”
Komünistlerin kurduğu düzmece burjuva dekoruna para akıtanlar Dostoyevski’nin ‘Batı Batı Dedikleri’nde tasvir ettiği burjuvalarsa Moskova’ya “Valuta” aktığından kuşku etmemek gerek:
“Birisi anlatmıştı: Bir burjuvanın çimenlik için ayırdığı yerde çimen yetişmemiş bir türlü. Ekmiş, sulamış, diğer yerden toprağıyla bir arada keserek çıkardığı çimenleri koymuş, olmamış da olmamış… tam da konutun önüymüş burası. Kelamda, sonra yapma çimen almış. Ta Paris’e gitmiş bu iş için; iki buçuk metre çapında bir çimenlik ısmarlamış kendine; uzun uzun otlu bir çimenliği andıran bu halıyı -hiç değilse kendi kendini aldatmak, doğal gereksinmesini karşılamak, çimenlerin üzerine uzanmak için- her öğlenden sonra meskeninin önüne seriyormuş. Alın teriyle kazanılmış bir yere sahip olmanın heyecanına, sevincine kapılmış bir burjuvadan beklenir bu; inanılmayacak bir şey değildir bu anlatılan.”(2)
AZİZ NESİN’LİK BİR HİKÂYE
Sadri Ertem de Atay’la birebir vapurdadır lakin onun Sovyetler Birliği izlenimlerini yayımlatma serüveni adeta bir Aziz Nesin hikayesine dönüşmüştür. Kemal Sülker’in önsözde verdiği bilgiye nazaran Ertem’in 1932’de çıktığı seyahatin notlarının yayımlanması onun vefatından çok sonra mümkün olabilmiş. Sadri Ertem, birinci evvel Asım Us’un isteği üzerine seyahat yazılarını eski yazıyla yazmaya başlar. Ekimde yayımlanacağı kelamını alır. Ekim gelip de yazı dizisini Haber gazetesinde göremeyince akıbetini sorar. Hakkı Tarık Us okumak üzere almıştır, ona sormalıdır. Hakkı Tarık Us o periyotta yapılan komünist tevkifadından korkup belgeyi saklamıştır ve artık de sakladığı yeri hatırlamıyordur. Sonunda belge bulunur ve yeniden Asım Us’a teslim edilir. Bu kere aralık ayında yayınlanacağı kelamı verilir. Sadri Ertem CHP’deki misyonlarından fırsat bulup tefrikanın peşine düşmemiştir fakat aralık ayı gelip çattığında bin bir sitemle Asım Us’un karşısına dikilir. Asım Us’un kelamında durmamak için haklı bir nedeni vardır. Tevkif edilen 35 komünistin sözlerinden anlaşıldığına nazaran bir bar bayanı Anadolu’yu dolaşıp gençleri baştan çıkarıp “komünizmayla zehirlemektedir.”
Sadri Ertem belgeyi geri alır, birkaç yıl yayımlatmak için teşebbüste bulunmaz. Niyeti kitabı genişletmektir. Ta ki Etem İzzet Benice 1936’da Son Telgraf gazetesini kurup Ankara muhabirliğine de Adil Akba’yı getirinceye kadar. Akba, roman tefrikası yazmasını isteyince Ertem yıllardır koltuğunun altında dolaştırdığı seyahat yazılarını uzatır. Ortadan bir iki hafta geçince Benice’den bir mektup alır. Eski yazıyı okuyup dizecek bir mürettip yoktur. Yeni yazıyla gönderdiği takdirde basılacaktır. Sadri Ertem bir kere daha bırakır işin peşini. Yıllar geçer, 1939’da savaşın adımları duyulduğunda Tan gazetesinin başyazarı Zekeriya Sertel, Kemal Sülker’den yazıları daktilo etmesini ister ve emeğinin karşılığını vereceğini söyler. Sülker yazıları daktilo eder fakat emeğinin karşılığını alamaz. Ertem’in tefrikası da Tan’da yayımlanamaz zira İngiltere ile imzaladığı mutabakatla Türkiye tarafsızlık statüsünden ayrılmış, Sertellerin Sovyetlere ait dostça bir metni basmaları imkânsızlaşmıştır. Milletlerarası münasebetlerle baş edemeyen Ertem, belgeyi Sülker’e savaş sonrası istediğini yapmasını söyleyerek teslim eder. Sülker Konya’da sürgündeyken 1943’te Ertem’in mevt haberini alır.
‘TEZLİ’ İZLENİMLER
Kemal Sülker’in vefası sayesinde okuma bahtına eriştiğimiz yazılarında Sadri Ertem okuyucularına boş övgüden, haksız yergiden uzak olacağını vaat etse de, vapurdan indikten sonra izlenimlerini aktarmayı bırakıp uzun bir tarih anlatısına girişir. Odesa’nın, Moskova’nın tarihini aktarır okuyucularına. Kendi tabiriyle “Halley Yıldızı kadar esrar dolu” olan Sovyet Rusya’daki “laboratuvar hayatı”nı görmeye gelmiştir ancak gördüklerinin pek azını yansıtır okuyucusuna. Bunda Sovyet hükümetinin Türk heyetini bir şey göstermeden ağırlama marifetine mi, yoksa romanı politik bir araç olarak gören ve sokaktaki hayatla başı pek de güzel olmayan Türk münevverinin edebi faydacılığına mı yormak lazım? Bence ikincisi. Sokağı gözlemlemek yerine, Ankara’nın gözlerini kamaştıran üretim ve planlama faaliyetlerine bakmak, okuru aydınlatmak romanı politik bir kürsü, muharriri da hatip olarak konumlandıran anlayışa uygun.
MOSKOVA’NIN BİR GECESİ
Suat Derviş de 1937’de biner Odesa’ya giden vapura. Hakkında lehte ve aleyhte bir sürü şey okuduğu, dinlediği, duyduğu bir ülkeyi göreceği için heyecanlıdır lakin “Sovyet memleketine giren bir Türk gazeteci ile bir Avrupalı gazetecinin birebir hislerle mütehassis olması”nın kabil olmadığını bilir.(3) Zira onun memleketinde Sovyetleri sevmeyi öğretmişlerdir ona, bu yüzden anlamaya çalışan gözlerle bakar etrafına. Tahran yolunda vapurda Çek bir hukukçu Sovyetler Birliği’ni “yapma ve iğreti bir dekor” olarak tanımlaması değişik bir diyaloğu başlatır. Sovyet ihtilalinin aceleciliği her şeyi halı altına süpüren bir özensizlik yaratmıştır hukukçuya nazaran. O görkemli dekorlarda Avrupa’nın durmuş oturmuşluğunu bulmak mümkün değildir. Hatta liberal hukukçu bu görüşünü ispatlamak için kaldıkları İntourist otelinde eğilip banyonun altına bakmıştır. Suat Derviş şaşkınlıkla neden bunu yaptığını sorar adama. Tesisatın yanlışsız dürüst yapılmadığını görmek için bakmıştır adam banyonun altına, yani Avrupa medeniyetinin taklit edilemezliğini ispat için. Yolcuların ortasında bulunan ak sakallı bir adam, hukukçuya suyun akıp akmadığını sorar, “Evet” cevabını alınca da kıymetli olanın fonksiyon olduğunu söyler.
Sovyetler Birliği’ne giden Batılı turistin halının altına bakması daima tartışılan bir haldir. Bu halden yılan Bolşevikler de konuklarından sırf gerçeği yazmalarını isterler.(4) Suat Derviş, fakir bir Cumhuriyet’in elçisi olarak bundan fazlasını yapmaya hazırdır.
GÜNDELİK HAYAT VE KADINLAR
Suat Derviş bayanlar ve çocuklarla ilgili kurumları, mahkemeleri görmek ister. Bunlarla ilgili izlenimlerini detayıyla aktarır. Denilebilir ki Derviş hakikaten merak eden, anlamak isteyen bir tavır içerisindedir. Sevmeyi öğrendiği komşuya uygun niyetli bir merakla bakar, Falih Rıfkı ve Sadri Ertem şeflerin, savaşların, politbüroların peşindeyken Suat Derviş, çocuğunu emziren annelerin peşindedir. Bir bayan olarak gündelik hayatı ıskalayamayacağını, ıskalamaması gerektiğini bilir. Gündelik hayatın yükü bayanların üzerindedir, bunu bilir Suat Derviş. Bu yüzden gönül rahatlığıyla sırtını sokağa dönüp Kremlin Sarayı’ndaki “şefler”le ilgilenmez. Kendi memleketinde bayanların ve çocukların, fakirlerin hayatında neyin değişebileceğini, neyin değişmesi gerektiğini düşünür, tartışır. Suat Derviş’in Sovyet Rusya izlenimleri, bayanların gündelik hayata maruz kalma, hasebiyle onu tahlil etme ve anlatma konusunda erkeklerden ne derece farklı olduklarının ispatıdır.
İNÖNÜ GİTTİ DEMİREL GELDİ, ATAY GİTTİ RADO GELDİ: YAŞASIN LİBERALİZM!
Liberal Şevket Rado ise çok farklı bir konjonktürde sarfiyat Rusya’ya.(5) Yıl 1967’dir. Artık Ankara’dan Moskova’ya bakan dost gözler, birebir gelecek tahayyülü yoktur. Süleyman Demirel’in heyetindedir Şevket Rado ve önyargısız bakmaya kelam vermiştir fakat liberalizmle sosyalizm ortasındaki kan uyuşmazlığı daha birinci bakışta kendini ele vermiştir. Rado, Sovyet Rusya’da komünist olmanın zorluğundan dem vurur, Avrupa’da romanlardan etkilenip komünist olmak üzere kolay iş değildir Rusya’da komünist olmak, sıkı disiplin, uzun bir eğitim ve adanmışlık gerektirmektedir. Rado bir liberal olarak devletin elinin her yere uzanmasından rahatsızdır. Sovyet toplumu istememeye alıştırılmıştır Rado’ya nazaran, zira devletin pazarı elinde tuttuğu bir ülkede istemek tehlikelidir:
“Dükkânlar çok azdır ve az olan bu dükkânlarda kuyruk yapan beşerler ne verilirse almak mecburiyetindedirler. ‘Yok’ denince de kimse ‘Neden yok?’ demeye mezun değildir. Yoksa yoktur ve inşallah bir gün olacaktır! Tezgâhtar memur olduğu için mesai bitince büyük mağazalarda tezgâhtarlar kuşlar üzere uçuvermekte, ortada kalan müşteriler çıkmak için kapıyı aramaktadırlar.” İnsanın insan tarafından sömürülmesine son verilmiş, insanın devlet tarafından sömürülmesi başlamıştır. “Naylon çorap” için yanıp tutuşan bayanlar, Nâzım Hikmet’in mezarının karşısındaki dolar mağazaları, her daim toz pembe Pravda, Amerikan hayalinin peşindeki delikanlılar, Taşkent’le Moskova ortasındaki kültürel ve ekonomik uçurum, gerçeklerden kaçan Sovyet idaresinin bir düş sanayisi kurması… Bütün bunlar Rado için komünist cennetin cehenneme döndüğünün delilidir.
1967 Türkiye’sinde, Demirel heyetinde Moskova’yı sevmeyi öğrenmiş gözler yoktur. Moskova o gözleri görmek için Melih Cevdet ve Yaşar Kemal’i getiren Armenia vapurunu bekleyecektir.(6)
NEREDE BU KARAMAZOVLAR?
Melih Cevdet, Rado’nun tersine, baktığı her yerde hoşluk görür, şenlik havası görür. Moskova da sakinleri üzere sessiz, fısıltılı bir kenttir. Ortada Dostoyevski kahramanları üzere bir bardak suda fırtına koparan, kendini Tanrı’ya şirk koşan, şakağında tabancayla gezinen, faydasız kocakarıları, şehvet düşkünü babaları öldüren beşerler yoktur. Tekrar de Dostoyevski’nin Rusları yanlış anlatmış olduğu biçiminde bir tenkit yapmak niyetinde değildir Anday, belirli ki Dostoyevski’nin gayesi oburdur.
Yüzyıl başında, Tanrı’yla, şeytanla, mevtle cebelleşen kahramanlar muhakkak ki kendilerinden daha çılgın bir sisteme teslim olmuşlardır: Devrime! Tanrıyı, çarı ve tahminen de mevti tahtından indiren ihtilal karşısında bütün o gürültücü Rus ilahları sessizliğe bürünmüşlerdir. Tahminen de Anday’ın şahit olduğu sessizlik budur.
TEK ÜLKEDE CENNET
Cumhuriyet ideologlarının kalkınma planları, demiryolları, asfalt, çelik ve beton; liberallerin ışıltısız vitrinler, uzun kuyruklar, naylon çorapsız ve makyajsız bayanlar gördükleri yerde, sosyalist Anday ne görmüş bir bakalım:
“O pazar gününü hiç unutmayacağım. Kanalın koruluk olan iki kıyısı insan dolu. Her ağacın altında bayanlar, erkekler, çocuklar… Sonra yüzenler, balık tutanlar, güneşlenenler. Vapurun içi üzere, kanalın kıyıları da sevinç içinde. Vapurdan kıyıya, kıyıdan vapura el sallayanlar… Yolcuların birçok gençlerdi; hoş, renkli giysili kızlar gördüm, dans eder üzere kıvrım kıvrımdılar! Küçük çocuğunu yürütmeye çalışan sevinçli bir baba gördüm güvertede; üşümesin diye kocasının ardına kendi hırkasını atan orta yaşlı bir bayan gördüm…”
Sosyalist optimistlikle liberal karamsarlık ortasında gidip gelen Moskova… Oyunbaz Rus rablerinin cirit attığı sokaklarıyla kendisini görmeden geçip giden, anlamadan dinlemeden anlatan seyyahlarını selamlıyor, “sade bir müzik üzere.”(7)
Dipnotlar
1. Falih Rıfkı Atay, Moskova Roma, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1932.
2. Dostoyevski, Batı Batı Dedikleri, çev. Ergin Altay, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
3. Suat Derviş, Anılar, Paramparça, Yay. Haz. Serdar Soydan, İstanbul: İthaki Yayınları, 2017.
4. Sovyet hükümetinin arka niyetli tenkitlere duyduğu reaksiyon ve Marquez, Steinbeck ve Wells’in farklı devirlerde kaleme aldıkları Rusya izlenimleri için bkz. https://www.gazeteduvar.com.tr/uc-donem-uc-yazar-uc-rusya-h-g-wellsten-steinbecke-rusya-gunlukleri-haber-1593535
5. Şevket Rado, “50. Yılında Sovyet Rusya”, Hayat mecmuası, 1967.
6. Melih Cevdet Anday, Anadolu’da ve Sosyalist Ülkelerde, İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1977.
7. Sergey Yesenin’in, “Bakü” şiirinden.