İZMİR – UNESCO Süreksiz Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Gordion Antik Kenti, günümüzde Ankara’ya 75 km kilometre uzaklıkta, Polatlı’nın 18 km kilometre kuzeybatısında yer alıyor. 1893 yılında başlayan Berlin-İstanbul-Bağdat demiryolu sınırı inşası sırasında Alfred ve Gustav Körte Kardeşler tarafından keşfedilen kentte 1900 yılında 3 ay boyunca hafriyat yapıldı. Uzun bir ortanın akabinde 1950 yılında yine başlatılan hafriyat çalışmaları günümüzde Pennsylvania Üniversitesi Arkeoloji ve Antropoloji Müzesi’nden Prof. Dr. C. Brian Rose’un hafriyat başkanlığındaki takım tarafından yürütülüyor.
Kral Midas ile ilgili efsaneleriyle bilinen Gordion Antik Kenti’nin bölgedeki ehemmiyeti nedir? Epey yıldır Midas’ın mezarı olarak bilinen tümülüsün ismi nasıl değişti? Mevti hakkındaki anlatımlar bile fantastik olan Midas’ın öyküsünü bilinen tarihi olaylara bağlayabiliyor muyuz? Gordionlular hangi ilahlara inandı? Pennsylvania Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. C. Brian Rose sorularımızı cevapladı.
Anadolu’daki başka antik kentlerle karşılaştırdığımızda Gordion’u nasıl konumlandırıyoruz? Kentin bölgedeki kıymeti nedir?
Gordion, antik dünyanın en kıymetli yerleşimlerinden birisidir. Öncelikli olarak, MÖ 1. binin erken devirlerinde, Orta Anadolu’da karar sürmüş olan Friglerin politik ve kültürel başşehri olarak biliniyor. Gordion, anıtsal Frig mimarisi, MÖ 800’e tarihlenen geniş tahribat katmanı, Frig kraliyet ailesine ve aristokratlarına ilişkin varlıklı tümülüs mezarları ile Frig uygarlığı için en önemli arkeolojik yerleşim yeridir. Antik bir uygarlığın ulaştığı sanat, zanaat ve mimari alandaki seviyeyi aydınlatma konusunda ise Atina, Roma, Pompei, Hititlerin başşehri Hattuşa ve Babil ile birebir düzeyde olduğunu söyleyebiliriz.
‘ALANIN GORDİON OLDUĞUNA DAİR ARTIK YAZILI İSPATIMIZ VAR’
Geçtiğimiz yıl Gordion’da birinci sefer kentin isminin geçtiği bir yazıt bulundu. Bu yazıt bulunmadan evvel de kentin isminin Gordion olduğunu kanıtlayacak bir bilgi ile karşılaştık mı, yoksa kentin ismi bu yazıtla birlikte mi netleşti?
Alman klasikçi Alfred Körte’nin 1893’te Sakarya ırmağı üzerinde bir yeri ziyareti sırasında, tıpkı bölgede Berlin-Bağdat tren yolunu inşa eden mühendisler antik bir yerleşime ilişkin kalıntılarla karşılaştılar. Körte, Antik Yunan ve Latin müelliflerinin eski Frig başşehri için söylediklerinden yola çıkarak bu antik yerleşimi Gordion olarak tanımladı.
1950 yılından bu yana ise her yıl bölgede hafriyatlar yapılıyor. Kale ile çevrili höyük ve keşfedilen tümülüs mezarlar, antik tanımlamalarla ahenk içinde. Yeni yazıtın keşfinden evvel de çalışılan alanın Gordion olduğundan emindik lakin artık yazılı bir ispatımız da var.
Frigleri çağdaşı öbür uygarlıklardan ayıran özellikleri neler? Frig kültüründe gördüğümüz doğu ve batı etkileşimi periyodun kültürel ve siyasi çerçevesi hakkında bize ne çeşit bilgiler sunuyor?
Gordion, doğu, batı ve güney istikametindeki kent ve devletlerden etkilendi lakin kentin görünümünün bir gibisi olmadığını söyleyebiliriz. Büyük odalı, antreli megaron yapı tipi, binaları süsleyen renkli mimari terracottalar muhtemelen Batı Anadolu’dan etkilenerek yapıldı. Taş kabartmalar ile dekore edilmiş en eski anıtsal yapılar ise muhtemelen Kargamış ve Malatya üzere Güneydoğu Anadolu’daki merkezlerden etkilenerek yapılmış.
Aynı vakitte değerli bir yenilikçi olan Gordion, şimdiye kadar bulunan en eski renkli çakıl taşı taban mozaiklerine sahiptir ve bu mozaik tekniği 100 yıl sonra Frigya’dan Asur’a yayılır. Anadolu’da, anıtsal mezarlar yani tümülüsler de evvel Orta Anadolu’da, bu bölgede ortaya çıktı ve yaklaşık 250 yıl sonra batıda, Lidya’da görülmeye başladı.
‘MİDAS’IN BABASI GORDİAS EN MUHTEMEL ADAY’
Uzun yıllardır Gordion’daki büyük tümülüsü Midas’a atfederken son devirde bu tümülüsün Midas’a değil babasına ilişkin olduğu anlaşıldı. Bu denli yıldır Midas’ın mezarı olarak bilinen tümülüsün kime ilişkin olduğu hangi delillere dayanarak değişti?
Tümülüsün tarihlendirilmesi dendrokronoloji tahlillerine dayanıyor. Yapılan tahliller sonucunda tümülüsün inşa tarihi, yaklaşık olarak MÖ 740 yılına tarihlendirildi. Bu Midas için çok erken bir tarih. Zira Midas, o sıralarda hala saltanatın başındaydı. Asırlarca maruz kaldığı erozyona karşın bugün 53 metre yüksekliğinde ve 300 metre çapında olup anıtsallığını hala koruyan bu mezar, Anadolu’da inşa edildiği vakte nazaran en büyük mezar olduğu için bir hükümdara ilişkin olmalı. Midas’ın babası Gordias en muhtemel adaydır.
Gordion’da ahşap kullanımının yaygınlığı şimdikinden farklı olarak bölgenin ormanlık olduğuna mı işaret ediyor? Yoksa kullanılan ahşap materyal bölge dışından mı getirilmiş? Yazılı kaynaklar bu mevzuda bize neler söylüyor?
Gordion’daki binalarda üç cins ahşap kullanılıyordu: Çam, ardıç ve sedir. Bunların en âlâ korunan örneklerini Tümülüs MM’in mezar odasında görebiliyoruz. Ayrıyeten bu mezar odası, dünyada ayakta kalan en eski ve en yeterli korunmuş olan ahşap bina olarak karşımıza çıkıyor. Mezar odası için kullanılan çam ve ardıç, Gordion’un kuzeybatısındaki dağlarda yetişen ağaçlardan alınmış. Antik devirde, her iki ağaç çeşidi de güneydoğu ve doğudaki dağlarda alana daha yakında yetişiyordu lakin ormanların yok olması ve toprak erozyonu bu kaynakları ortadan kaldırdı. Mezar odasındaki yer döşeme kirişleri için kullanılan sedir ağacı ise Friglerin denetimi dışındaki kaynaklardan geliyordu. Gordion’daki sedirin kraliyet ya da diplomatik armağan alışverişinin bir sonucu olması da mümkün.
‘FRİGYA’NIN BİRİNCİL YARADANI MATAR’DI’
Gordion’da toplumsal ve dinî yaşama ait ne çeşit sonuçlara ulaştınız? Hangi yaradanlara inandılar, bilinen inançlar neler?
Frigya’nın birincil rabbi Matar’dı ve bu tanrıça daha sonra Tanrıça Kybele olarak tüm Akdeniz kültürlerine yayıldı. MÖ 9.-6. yüzyıllarda Frigler güçlerinin tepesindeyken, hakkında ispatımız olan tek allahtır. Bu ispatları da kült merkezlerindeki anıtlar, idoller ve tanrıça tasvirleri üzere arkeolojik datalardan elde etmekteyiz. Tanrıça Matar, tarım ve rahmet tanrıçasıdır ve anıtlarının birçoğu hala Midas City/Yazılıkaya’da korunuyor. Frig lisanında yazılmış olan bilgiler de kaya anıtları üzerindeki yazıtlardan geliyor. Lakin Frig lisanı hakkındaki kısıtlı bilgiler nedeniyle Friglerin ilahları hakkında ne düşündüklerini ya da pratiklerini anlamamıza çok yardımcı olamıyor.
‘KRAL MİDAS İLE İLGİLİ EFSANELERİN FARKLI BİR YERİ VAR’
Yunan ve Roma kaynakları sıklıkla Midas’tan bahsederken, Midas hakkındaki kıssalar de jenerasyondan nesile aktarılıyor. Vefatı hakkındaki anlatımlar bile fantastik olan Kral Midas’ın kıssasını bilinen rastgele bir tarihi olaya bağlayabiliyor muyuz?
Midas’ın hayatı hakkında iki tıp kaynak var. Bunlardan birincisi Yunan kaynaklarıdır ki bunlar esasen efsanevi olup vefatından birkaç yüzyıl sonra yazılır. Bir başkası de Midas’ın hükümdarlığı yani yaklaşık MÖ 740-700 tarihleri ile çağdaş olan Asur kaynaklarıdır. Midas, hükümdarlığının birinci otuz yılı boyunca küçük krallıklara takviye sağlar.
Yukarı Fırat bölgesinde Asur’dan ayrılmaya çalışan, Asur’a karşı olan Tabal (Güney Doğu Anadolu) hükümdarlarıyla ittifaklar kurar. MÖ 709 yılına gelindiğinde Asur’un gücü Midas’ın rotasını bilakis çevirmeye zorlar. Midas, Asur hükümdarına haraç öder, Sargon II ve Asur aksisi casusları yakalar. Midas’ın krallığı Kimmerler tarafından yıkıldıktan sonra Midas’ın intihar ettiğini Strabon’dan öğreniyoruz lakin Gordion’da bu türlü bir yıkım olduğuna dair kesin bir delil yok. Midas’ın mezarı hala tespit edilemediği için vefatı sırasındaki yaşı belirlenemedi.
Tabii Kral Midas ile ilgili efsanelerin başka bir yeri var. “Eşek Kulaklı Midas” ya da “Midas’ın altın dokunuşu” birçok sanat yapıtına husus oldu. Bu kıssaların çıkış noktası bilinmemekle birlikte kimi görüşlere nazaran Midas doğuştan kimi sıhhat sorunlarına sahip ve bu nedenle kulaklarının asimetrik olabileceği öne sürülür. Tahminen de kral bu bozukluğu gizlemek istemiş ve halk da bunu eşek kulakları var diye yaymış olabilir. Natürel bunların hepsi varsayım.
Büyük İskender’e atfedilen bir söylence olan Gordion kör düğümü hakkında neler söylersiniz?
Gordion kör düğümü efsanesi, Büyük İskender ile ilgili anlatılan kıssalardan biridir. Kıssa, MÖ 334/333 yılları ortasında, Büyük İskender’in Perslere karşı başlattığı sefer sırasında gerçekleşir. Büyük İskender ordusuyla birlikte Anadolu’dan geçerken Gordion’a gelir. Efsaneye nazaran Makedonya hükümdarı Büyük İskender, Zeus Tapınağı’nda özel bir otomobilin olduğunu duyar. Otomobilin boyunduruğunda, kızılcık ağacı kabuğundan yapılmış ve karmaşık bir formda düğümlenmiş bir ip vardır. Rivayete nazaran kim bu düğümü çözerse Asya kıtasının hakimi olacaktır. Bu rivayete inanan ya da gerçekliğini test etmek isteyen İskender, düğümü çözmeye çalışır lakin başaramaz. Bunun üzerine kılıcını çeker ve düğümü keser. Daha sonra bildiğiniz üzere seferine devam eder ve hakimiyet alanını genişleterek yeni bir devrin açılmasına neden olur. Bu efsane, günümüzde tabirlere mevzu olmuştur. Vakit kaybetmeden, sorunu temelden halletmek kelam konusu olduğunda “Gordion düğümünü kesmek” ya da tam bilakis meselelerin tahlilinin karmaşık olması üzere durumlarda “Gordion kör düğümü” tabirleri kullanılır.
Kentin ziyaretçi potansiyeli nasıl? En yakınında bulunan bir kent olarak Ankaralılar bu antik kentin ne kadar farkında?
Her geçen ay daha fazla ziyaretçi çekiyoruz, bunun nedeni Unesco Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmeye aday olmamız. Bu durum, Gordion’un Ankaralılar tarafından daha çok ilgi odağı olmasına neden oldu. Ziyaretçilerimiz geldiğinde, bir vakitler Frigya Krallığı’na yani yaklaşık olarak Anadolu’nun üçte birine başşehirlik yapmış olan Gordion’u görecek. Biri hala 10 metre yüksekliğinde olan ve MÖ 9. ve 8. yüzyıllara ilişkin iki tane âlâ korunmuş anıtsal kent kapısını görebilecekler. Bunun yanında Gordion’da tarihi peyzajın en kıymetli öğesi, yerleşimin etrafında yer alan tümülüsler etkileyici bir algı sağlayacak. Tümülüs MM ve karşısında yer alan Gordion Müzesi’ni gezen ziyaretçiler kenti daha düzgün anlayacaklar. Ayrıyeten ziyaretçiler sözün tam manasıyla Gordion’un en ünlü iki sakini Midas ve Büyük İskender’in ayak izlerini takip edebilecekler.