Balıkçıdayız. Fiyatlara bakıyoruz, inanılır üzere değil. Bülent istavriti sordu; “Taze mi?”
“Sabahki balık abi…”
İstavritin kilosu 125 lira… Bülent eşimin kuzeni, onlar da Çanakkale’ye taşındı, İstanbul’daki konutlarını kiraya verdiler. “Ver iki kilo” dedi.
Balıkçı, terazide ayar yaparken, “Abi ben bile bu balığı bu fiyata satmaya utanıyorum. Düşün artık” dedi.
İşte bu türlü bir ortamdayız, satıcı sattığı malın fiyatından utanıyor.
İşin berbatı fiyatlar daha da artacak.
Malumunuz, geçen hafta Merkez Bankası, yılsonu enflasyon varsayımını yüzde 58’e çıkardı. 2024 sonunda yüzde 33, 2025 sonunda yüzde 15 olacakmış.
Yılın birinci 6 ayında enflasyon yüzde 19.8 oldu. Demek ki; yılın ikinci yarısındaki fiyat artışları daha yüksek olacak. Her ay ortalama yüzde 5’in üzerinde enflasyona hazır olalım. Bu daha yüksek dolar ve Euro demek.
Temmuz enflasyonunun yüzde 7 ile 10 ortasında olması bekleniyor.
Bu gece motorine 1.07 lira ile bir artırım daha gelecek, litresi 37 lirayı bulacak. Böylelikle seçimden sonraki 2.5 ayda motorine artırım oranı yüzde 96 olacak.
Sessiz, garip bir kabullenme içindeyiz.
Kimileri de biraz daha nitelikli, yeni Merkez Bankası lider yardımcıları ile işlerin düzeleceğini umuyor.
KÖTÜ İDARELER VE YOLSUZLUKLAR EKONOMİLERİ ÇÖKÜŞE GÖTÜRÜYOR
Kötü idarelerle, yolsuzlukla ekonomilerini çöküşe götüren, önemli ekonomik kriz yaşayan ülkeleri ele alalım, dedim. Yanı başımızdaki Lübnan, iktisadı bize benzetilen Arjantin, Asya’da turizm cenneti Sri Lanka, hür piyasa iktisadı modeli diye gösterilen Mısır ve Pakistan…
Bu ülkeler yanlış kararlarla krize sürüklendi. Enflasyon tırmanırken, dini referanslarla faiz düşürerek enflasyonu azdıran, alım gücünü törpüleyen, para ünitesini değersizleştiren öbür bir ülkeye olduğu gibi…
LÜBNAN TARİHİN GÖRDÜĞÜ EN BÜYÜK KRİZLERDEN BİRİNİ YAŞIYOR
Lübnan mali, siyasi ve toplumsal olarak çökmüş durumda… 10 aydır cumhurbaşkanı olmadan otomatik pilotta uçan Lübnan tarihin gördüğü en büyük krizlerden birini yaşıyor.
Ekonomi 2018’den beri yüzde 40 küçüldü. Nüfusun yüzde 80’i yoksulluk hududunun altında, işsizlik çok arttı. Güç krizi nedeniyle konutlara elektrik, istasyonlara akaryakıt verilemiyor. Hastanelerde işçi sorunu yaşanıyor. Altyapı durma noktasına geldi. İnsanların itimadını kaybettiği için uygun bir bankacılık sistemi mevcut değil. Kriz başından beri Lübnan Lirasının dolar karşısında kıymet kaybı yüzde 90 oldu. Para adeta pul oldu, Haziran’da enflasyon yüzde 254, besin fiyatları Mayıs 2019’dan beri 10 kat arttı.
MEVDUAT SAHİPLERİ BANKALARA SALDIRDI
Döviz rezervlerinin erimesinin önüne geçilmesi için bankalardaki dolar mevduat hesapları da donduruldu. Hizmet bölümüne ve yüklü olarak turizme odaklı iktisadın merkezinde yer alan bankalar halkın mevduatını dondurmuş durumda, mudiler bankaların önünde ateş yakarak taşlı akınlar gerçekleştirirken, birtakım mevduat sahipleri bankaları basarak tasarruflarına ulaşmaya çalışıyor. “Mudilerin Çığlığı” üzere protesto kümeleri kuruldu.
Devalüasyon nedeniyle mudilerin erişebilecekleri fonların artık özgün bedellerinin çok altında olduğu belirtiliyor.
Lübnan halkı yolsuzluklara ve batan ekonomiyi kurtarmak için tesirli tedbir almayan siyasetçilere karşı çok öfkeli. Beyrut’ta halk ekonomiyi protesto için Merkez Bankası önünde şovlar yapıyor.
BORÇLARINI ÖDEYEMEDİ, MORATORYUM İLAN ETTİ
Lübnan hükümeti Mart 2020’de ülke tarihinde birinci kere borçlarını ödeyemedi. 15 yıl süren iç savaşta bile borçlarını ödeyen Lübnan, 1.2 milyar dolarlık Eurobond borcunu ödemeyerek, birinci sefer moratoryum ilan etti.
Diğer yandan siyasi bir kriz yaşanıyor. Aylardır cumhurbaşkanı seçilemiyor. Haziran ayında yapılan 12’inci oturumda uzlaşma sağlanamadı. Siyasetteki kilitlenme, yeni bir hükümetin kurulamaması acil ıslahatların yasalaşmasını ve Memleketler arası Para Fonu ile mutabakat sağlanmasına da mani oluyor. 9 aydır devam eden cumhurbaşkanlığı krizinin tahlili için Eylül ayında gerçekleşecek müzakereler bekleniyor.
Ayrıca, maaşlar ile doların karaborsada gerçek döviz kuru ortasındaki büyük fark nedeniyle kamu kesimi muazzam bir gerilim altında. Münasebetiyle IMF’nin teklif ettiği 3 milyar dolar da Lübnan iktisadını ayağa kaldırmayabilir.
BİR VAKİTLER ORTA DOĞU’NUN İSVİÇRE’SİYDİ
Bir vakitler Orta Doğu’nun İsviçre’si olarak bilinen Lübnan’da tahminen de her şeyin başlangıcı Ağustos 2020’deki büyük patlamaydı. Beyrut Limanı’ndaki 215 kişinin vefatına ve milyarlarca dolar hasara neden olan patlamayla birlikte adeta ülke iktisadı de patladı. Kuşkusuz içten içe süren yapısal sıkıntılar da vardı.
1975-1990 iç savaşından sonra arkası arkasına gelen hükümetlerin hesapsızca borçlanmaları ve harcamaları, tesirli mali idare gösterememeleri krizin tohumlarını eken esas öge oldu.
2019’da başlayan mali çöküş, bir ülkeyi yine inşa etmek için yola çıkan bir avuç seçkinin makus idaresinin ülkeyi nasıl raydan çıkardığının hikayesi…
İç savaşta yerle bir olan Beyrut kent merkezi, kısa müddette memleketler arası mimarlar tarafından inşa edilen gökdelenler, gösterişli dekorasyonu ile parlayan lüks oteller ve ödemelerin dolarla yapıldığı gösterişli mağazalarla doldu.
Ancak kısa müddette gayrisafi yurtiçi hasılanın (GSYH) yüzde 150’sine ulaşan dağ üzere bir borç yükü için ülkenin taahhüt edebileceği çok az şeyi vardı. Ülkenin turizm gelirleri, dış yardım, finans sanayisinden elde ettiği karlar ve devleti finanse eden Körfez Arap devletlerinin cömertliğinden öteki kaynağı yoktu.
En sağlam dolar kaynaklarından biri, iş bulmak için yurt dışına giden milyonlarca Lübnanlının havaleleriydi. Fakat Ortadoğu’nun birçok ülkesi kaosa sürüklendiğinden, personel dövizleri yavaşlamaya başladı.
Diğer yandan muteber destekçileri olan Sünni Müslüman Körfez ülkeleri, İran’ın desteklediği Şii inançlı Hizbullah’ın artan nüfuzu üzerine ülkeye yüz çevirmeye başladı.
Lüks hayatın sonuna gelindi, bütçe ve ödemeler istikrarı açığı fırladı. Lakin, finans bölümü yaklaşan krizin farkında değildi, 2016 yılına kadar dolar mevduatına harika getiriler sunuyorlardı. Bu sayede iktisada kısa bir müddetliğine de olsa biraz daha dolar aktı.
Bu ortada, Lübnan’ın borç ödemeleri bütçe harcamalarının yaklaşık üçte birinden fazlasına yükseldi. Tasarruf gerekiyordu lakin siyasetçiler 2018 seçimlerinden evvel kamu bölümü maaşlarına yüklü bir artırım yaptılar.
WHATSAPP ARAMALARINI VERGİLENDİRMEYE KALKTILAR
Ülkede huzursuzluğun kıvılcımının yangına dönüşmesini Ekim 2019’daki WhatsApp aramalarını vergilendirme planı neden oldu. Zenginler lehine çok düşük vergi rejiminin hakim olduğu ortamda yurtdışındaki birçok Lübnanlının yakınlarıyla en yaygın irtibat yolundan vergi alınmaya kalkışılması toplumu ayağa kaldırdı. Ekim 2019’da başlayan şovlar, hükümetin istifası, Beyrut’taki liman patlaması ve Covid-19 salgını üzere olaylar ülke iktisadını derinden etkiledi.
Gençlerin iştirakiyle kitlesel protestolar patlak verdi. Öteki yandan döviz girişleri kurudu ve dolar kaçışı başladı. Ve sonunda bankalar mevduat sahiplerine kapılarını kapattılar ve hükümet dış borcunda temerrüde düştü.
SRİ LANKA, EŞİ GÖRÜLMEMİŞ EKONOMİK ÇÖKÜŞ YAŞIYOR
Güney Asya’daki 22 milyon nüfuslu ada devleti Sri Lanka da eşi görülmemiş bir ekonomik çöküş yaşıyor. Sri Lanka Başbakanı Ranil Wickremesinghe, geçen yıl Mayıs ayında ülke iktisadının büsbütün çöktüğünü ve ivedilikle milletlerarası takviyeye gereksinim olduğunu söyledi.
Azalan dış rezervler ve ağır borç yükü, ithalatın durması, kuyruklar, kıtlık ve pahalılık şiddet olaylarına dönüştü.
Geçen yıl Temmuz ayında başşehir Kolombo’da binlerce protestocu cumhurbaşkanlığı sarayını bastı. Cumhurbaşkanı Gotabaya Rajapaksa misyonu bıraktı ve Maldivlere kaçtı. Rajapaksa ailesi -ağabey, kardeş- son 20 yıldır ülkeyi yönetiyordu.
Pandemi ile sert bir darbe alan adanın turizme dayalı iktisadı, Ukrayna savaşıyla petrol ve başka emtiaların fiyatları yükseldiği için iflas etti. Yükselen enflasyon, besin ve yakıt kıtlığı ve uzun müddetli elektrik kesintileriyle ayaklanan Sri Lankalılar için tünelin ucunda ışık şimdi görünmüyor.
Ekonominin bu yıl yüzde 2 küçülmesi bekleniyor, geçen yıl yüzde 7.8 rekor daralma olmuştu. Enflasyon yüzde 54’e ulaştı.
SORUNLARIN TEMELİNDE AĞABEYDEN KARDEŞE GEÇEN İDARE, BERBAT İKTİSAT İDARESİ YATIYOR
Sri Lanka’nın meselelerinin temelinde, birbirini izleyen hükümetlerin makus iktisat idareleri tarafından yaratılan ikiz açıklar ve döviz varlıklarının süratle erimesi yatıyor. 81 milyar dolarlık bir iktisat olan Sri Lanka orta malları, birçok hammaddeyi, sıhhat eserleri ve akaryakıt ithal edemez durumda…
30 yıldır Tamillerle süren iç savaş 2009’da bittikten sonra hükümet yine inşaya teşebbüsüyle yol, liman üzere altyapı yatırımları yaptı. Lakin bunun için çok borçlanmaya gidildi. Öbür yandan ödemeler istikrarı daima eksi verdi. Borç toplamı 6.5 milyar doları Çin’e olmak üzere 51 milyar dolara çıktı. Borç döngüsü, besin alımı üzere temel gereksinimlerin ithalatında kaynak sorunu yarattı.
IMF, bu ülkeye 3 milyar dolarlık kurtarma paketini Mart ayında onayladı. Dünya Bankası da Haziran’da 700 milyon dolar verdi, bankanın 4 milyar dolara kadar borç vermesi bekleniyor. IMF ve Dünya Bankası kredileri şimdiki Cumhurbaşkanı Ranil Wickremesinghe’nin elini biraz olsun rahatlattı.
ARJANTİN; SİYASAL İSTİKRARSIZLIK, YOLSUZLUK, PANDEMİ VE YANLIŞ KARARLAR
Arjantin, ekonomik krizlere, borçlarında temerrüde düşmeye, IMF ile pazarlık masalarına, sermaye kaçışına, banka hesaplarının dondurulmasına, şovlara, mağaza ve banka şubelerini taşlamaya hiç de yabancı değil. Üç haneli enflasyon, devalüasyon, döviz rezervlerinin tükenmesi, yoksulluk, yolsuzluk, bu ülkenin mukadderatı adeta…
Yine ekonomiyi çöküşün eşiğine getiren bir kriz yaşıyor. Çok dolarize olmuş Arjantin iktisadı, bildiğimiz nedenlerden ötürü (siyasal istikrarsızlık, yolsuzluk, pandemi, Ukrayna savaşı) bir kere daha krize girdi, her 10 Arjantinliden 4’ü yoksulluk hududunun altında yaşıyor.
ENFLASYON YÜZDE 116 VE DAHA DA ARTACAK…
Haziran ayında yıllık enflasyon yüzde 116 oldu. Yılsonunda yüzde 130 olacak. Kamu borcunun ulusal gelire oranı yüzde 85. İşler düzgüne gideceğine kötüleşiyor. Arjantin Pesosu son bir yılda yüzde 52 bedel kaybetti. Karaborsa döviz kuru güzelce coşmuş halde… Fiyat dondurma, sermaye denetimleri ve çoklu döviz kuru üzere tedbirler Peso’yu sakinleştiremedi.
Bu yıl kuraklık da yaşanıyor. Değerli bir tahıl ihracatçısı olan Arjantin’in 19 milyar dolarlık ihracatı da olumsuz tarafta etkilenecek. 640 milyar dolarlık iktisatta bu yıl yüzde 1 düzeyinde büyüme bekleniyor. Mart ayında IMF ile 44 milyar dolarlık muahede yapıldı. Ekim ayında ise kritik seçimler var.
Arjantin’in sıkıntılarının temel nedenleri: Berbat idare, rüşvete ve yolsuzluğa batan önderler, makûs mali siyasetler, çok borçlanma, yurtdışına sermaye kaçıran iş dünyası…
MISIR, ÜÇ SERT DEVALÜASYONUN AKABİNDE IMF İLE MUTABAKAT, ÖZELLEŞTİRMELER GELİYOR
Mısır da turizme bağımlı bir iktisat ve Covid-19 pandemisi ile Ukrayna savaşı sonrası artan besin ve güç fiyatları hassas iktisada diz çökerten iki sert darbe oldu.
Aralık ayında özgür kur rejimi, özelleştirme, finansal ve mali ıslahatlar vaadiyle IMF’den 3 milyar dolar aldı. Kamu borcunun ulusal gelire oranı yüzde 90 düzeyinde, geçen yıl ülkeden şimdiye kadarki en büyük sermaye kaçışı oldu. JP Morgan’ın kestirimi 11 milyar dolar…
İç borçları 270 milyar dolar, dış borçları ise 145 milyar dolar. Gelecek beş yılda 100 milyar dolar borç ödemesi gerekiyor. İthalat ve döviz süreçlerinde kısıtlamalara karşın döviz ıstırabı var.
Geçen yıl Mart’tan bu yana üç büyük devalüasyon yaşandı ve Mısır Lirası yarı yarıya kıymet kaybetti.
Bu Temmuz’da 97.4 milyar dolarlık yeni bütçe kabul edildi, büyük özelleştirmeler için karar alındı. Yabancı sermaye çekmek amacıyla bankalardan santrallere ve orduya ilişkin akaryakıt istasyonu zincirine kadar her seçenek gündemde… Büyük güç santrali Beni Suef’in iki milyar dolara satılması bekleniyor.
Bloomberg’e nazaran, Körfez sermayesinin de yer aldığı yabancı yatırımcılar, satın almalardan evvel Mısır Lirası’nın daha da zayıflamasını bekliyor. Kahire idaresi ise, yüzde 36 düzeyindeki enflasyonun daha da artmasına neden olacak devalüasyona müsaade vermiyor.
DÜNYANIN EN BÜYÜK TAHIL İTHALATÇILARINDAN, BESİN SÜBVANSİYONUNA BÜYÜK BÜTÇE
Bütçede besin sübvansiyonu için 4.1 milyar dolar (geçen yıl 2.9 milyar dolardı) ayrıldı. Dünyanın en büyük tahıl ithalatçılarından biri ve bu yıl 8 milyon tonun üzerinde buğday ithal edecek.
Rusya’nın Karadeniz Tahıl Koridoru muahedesini sona erdirmesi bu kanaldan son bir yılda 1.6 milyon ton ile en çok ithalat yapan beşinci ülke olan Mısır’ın işini zorlaştıracak.
105 milyon nüfuslu ülkenin üçte biri yoksulluk hududunda yaşıyor. Mısırlılar, temel besin unsurlarındaki sübvansiyonlar nedeniyle devlete bağımlı haldeler.
Krizin en değerli nedeni: Çok borçlanma ve yanlış harcamalar… 2014’ten beri süren Sisi rejimi periyodunda büyük projelere fon bulunması için gereğinden çok fazla borç alındı. Ülkenin bir harcama önceliği olmadığı üzere, fonlar sıhhat ve eğitim yerine bir avuç seçkin zenginin çıkarına hizmet edecek mega projelere harcandı.
Örneğin toplam maliyeti 50 milyar doları aşan “Yeni Yönetim Başkenti” projesi fon yetersizliği nedeniyle durdurulmuş durumda… 23 milyar dolarlık süratli tren sınırı da bir diğer tartışmalı proje…
PAKİSTAN; ÖDEMELER İSTİKRARI KRİZİ, HER YERDEN PARA ARIYOR
Ekonomisi uçurumun eşiğinde olan bir öteki ülke… Geçen yıl 40 milyar dolar hasara yol açan görülmemiş sel baskınlarıyla başlayan süreç, rekor enflasyon, siyasi ve ekonomik çalkantı ile Pakistan’ı tehlike bölgesine soktu. Artan siyasi belirsizlik, istikrarsızlık, koalisyon hükümetinin makus idaresi, yatırımcıların itimadını zayıflatan ve mali durumu baltalayan yolsuzluk, ödemeler istikrarı krizi, tükenen döviz rezervleri ve giderek artan dış finansman beklentileri krizin esas nedenleri… Pakistan İngiltere’den bağımsızlığını kazandığı 1947’den bu yana en ağır ekonomik krizle karşı karşıya.
Ülke, eski Başbakan İmran Han’ın Mayıs başında tutuklanmasından bu yana huzursuzlukla boğuşuyor. İktisat cephesinde en büyük endişe ise; temerrüde düşme… Zira 125 milyar dolarlık dış borca rağmen bu yıl 30 milyar dolar borç ödemesi yaptı ve sürdürüyor.
Geçen yıl ülkenin döviz rezervleri fakat beş haftalık ithalat için kâfi 9.8 milyar dolara kadar düştü. Gelirlerinin yüzde 40’ını faiz ödemelerine harcarken ve ödemeler istikrarı krizinin eşiğine gelmiş iken Çin’den ve IMF’den sağlanan krediler imdada yetişti.
‘IMF BİZİ ÇOK ZORLUYOR, ŞARTLAR HAYAL GÜCÜNÜN DE ÖTESİNDE’ İTİRAFI
Bu Haziran sonunda ise çok düzgün zamanlama ile kıymetli bir IMF muahedesi yapıldı. Pakistan ve IMF, 3 milyar dolarlık bir kurtarma paketi üzerinde uzlaşmaya vardı. IMF ile anlaşmak için Merkez Bankası faiz oranlarını yüzde 22’ye yükseltmişti. Ocak ayında da IMF’nin talebi üzerine yüzde 9.6 ile son 20 yılın en sert devalüasyonu yaşanmıştı.
Pakistan, 2019’daki 6.5 milyar dolarlık paketin son dilimi olan 2.5 milyar doları beklerken, yeni bir muahede ile 3 milyar dolarlık stand-by, Pakistan Maliye Bakanı İshak Dar’ın “Allah’a şükürler olsun” diyerek gelişmeyi duyurmasına neden oldu.
Başbakan Şahbaz Şerif de memnuniyetini lisana getirdi ve bu mutabakatın döviz rezervini güçlendireceğini ve ülkeyi sürdürülebilir büyüme yoluna sokacağını söz etti.
Şerif, Şubat ayında yaptığı açıklamada ise, “IMF bizi çok zorluyor. Yerine getirmemiz gereken şartlar hayal gücünün de ötesinde. Fakat ülkenin bunları kabul etmekten öbür seçeneği yok” demişti.
274 milyar dolar civarındaki kamu borcunun GSYİH’ya oranı ülkeyi ekonomik şoklara karşı savunmasız bırakan yüzde 90’a ulaşıyor. Ekim ayında yapılacak seçimler de iktisadın geleceği açısından belirleyici olacak.
GEÇEN HAFTA NELER OLDU, BU HAFTA NE OLACAK?
Wall Street yükselmeye devam ediyor. Dow Jones endeksi üç hafta arka arda yükselişle kapattı. Cuma günü 176 puan çıkan Dow Jones, haftalık yüzde 0.4 yükseldi. S&P 500’de yükseliş yüzde 0.8, Nasdaq endeksinde yüzde 2.1 oldu. Avrupa borsaları da haftayı yükselişle kapattı.
ABD iktisadından olumlu haberler geliyor. İkinci çeyrekte GSYİH yıllık yüzde 2.4 büyüdü. Bu oran evvelki çeyrekteki yüzde 2’den ve piyasa beklentisi olan yüzde 1.8’den yüksek.
İşsizlik maaşı başvurusu yapan Amerikalıların sayısı 22 Temmuz’da sona eren haftada son beş ayın en düşüğüne inerken, Haziran ayında şahsî tüketim harcamaları fiyat endeksi de yavaşladı. Bu gelişmeler, geçen hafta başında beklenildiği üzere siyaset faizinde 25 baz puan artışa giden Merkez Bankası’nın (FED) yılın kalan kısmında faiz artışı yapmayacağı beklentisini güçlendirdi.
Bu ortada Almanya iktisadı ikinci çeyrekte sıfır büyüme gösterdi. Beklenti yüzde 0.1 büyüme tarafındaydı. Evvelki iki çeyrek üst üste daralan ve teknik olarak resesyona giren Alman iktisadı yalpalamayı sürdürüyor. Ayrıyeten, Almanya’da Temmuz ayında tüketici enflasyonu yüzde 6.2’ye indi.
Avrupa Merkez Bankası da (ECB) hafta içinde 9’uncu kere faiz artırdı. ECB’nin de faiz artırımına orta vermesi bekleniyor.
Bu gelişmeler doların Euro karşısında bedel kazanmasına neden oldu. Euro haftanın ikinci yarısında 1.1140 düzeyinden Cuma kapanışta 1.10’a indi.
Petrol beş hafta arka arda yükseldi, Batı Teksas petrolünün varili 80, Brent petrolün varili 84 doların üzerine çıktı.
Bu hafta ABD’de tarım dışı istihdam ve fabrika siparişleri dataları açıklanacak. İngiltere, Avustralya ve Brezilya merkez bankaları faiz kararı açıklayacak. Euro bölgesinde ikinci çeyrek büyüme ve enflasyon dataları geliyor.