Özgür His Durgun
Sabancı Üniversitesi Temel Geliştirme Yöneticisi Öğretim Üyesi Dr. Emre Erol, İrtibat Yayınları tarafından yayımlanan ‘Foçateyn: Foça’nın Büyük Dönüşümü’ isimli yeni kitabında, 19. yüzyılda Batı Anadolu’nun dünyayla entegre olmuş liman kenti Foça’nın demografik temizlikle başlayıp savaş ve toptan yıkımla değişen dönüşüm sürecini inceliyor.
19. yüzyılın ortalarından itibaren gelişen ticareti ve büyüyen iktisadıyla Osmanlı Rumları ve Osmanlı’nın teşebbüsçü orta sınıfının yerleştiği bir çekim merkezi olan Foça, Sri Lanka’dan Japonya’ya tuz ve üzüm başta olmak üzere pek çok mal ihraç eden gelişmiş bir liman. Yüklü nüfusu Rumlar’dan oluşuyor. Lakin bu durum, 1914 yılının Haziran ayında bir anda altüst oluyor. Birinci Dünya Savaşı arifesinde kasabanın Rum sakinleri bir anda ortaya çıkan Müslüman çeteler tarafından kovuşturmaya uğruyor, malları, ve meskenleri yağmalanıyor. Bir kısmı şiddet olaylarında hayatını kaybediyor. Kalanlar ise devayı Ege adalarına, Yunanistan’a kaçmakta buluyor. 11-13 Haziran 1914’te yaşanan ve 15 bini aşkın Osmanlı Rumu’nun üç gün içinde Foça’yı terk etmesiyle sonuçlanan olaylara devrin Osmanlı idaresi en ufak müdahalede bulunmuyor. 1914’e dek tarihinin rastgele bir devrinde Müslüman-Hıristiyan gerginliğine sahne olmamış Foçateyn’de yaşanan, düpedüz bir “nüfus temizliği”.
İttihat ve Terakki’nin siyasetlerinin sonucu olarak gelişen bu olayların nedenleri ve dinamikleri, üzerinden bir asır geçmesine karşın bugün bile tam olarak tartışılmıyor, sorgulanmıyor. Halbuki 109 yıl evvel uygulanan ‘’demografik temizlik’’, Türkiye’nin bir asırlık dönüşümünün toplumsal tarihini anlamak için de değerli bir örnek. Akademisyen Emre Erol, Foça’nın çok kültürlü, çok lisanlı ve inanç sistemli bir imparatorluk kazası olmaktan tek kültürlü bir ulus devlet kazası olmasını getiren dönüşümü, yeni evraklar ve tanıklıklarla anlatıyor.
Emre ErolErol ile Foça’nın dönüşümünü konuştuk.
Foça’nın tarihini bu kadar özel kılan nedir?
2009 yılında beni Foça üzerine çalışmaya itecek süreci başlatan şey, yüksek lisans tezim sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyalizm üzerine yaptığım bir çalışmadır. Bu çalışmamın bitiminde sosyalistlerin sıklıkla temas ettiği liman çalışanları üzerine çalışmak istedim. Birebir periyotta Doğu Akdeniz coğrafyasında liman kentlerindeki örgütlü emekçi hareketleri üzerine literatür ve arşiv taramaları yaptım. Aradığım şeyi uzaklarda değil, anne tarafımdan aile tarihimle de iç içe olan “arka bahçemde” buldum diyebilirim. Doktora çalışmam için oluşturduğum birinci taslakta maksadım Eski ve Yeni Foça liman kentlerindeki personeller üzerine bir araştırma yapmaktı. Ne var ki emekçiler üzerine topladığım dokümanlar literatürde üzerine daha evvel ayrıntılı bir çalışma olmayan bir mecburî göç olayını da fark etmeme neden oldu.
Sonuç prestijiyle 2016’da basılan kitabım hem bir ekonomik büyüme hem de bir yıkımı inceleyen, kabaca yüz yıla odaklı bir Foça monografisi oldu. ‘Foçateyn’ kitabı Foça üzerine kaleme aldığım ve 2016 yılında İngilizce olarak yayınlanmış akademik bir kitabımı satır satır gözden geçirip, sadeleştirip yeni kaynaklarla besleyerek bedene getirdiğim bir çalışma.
Foça’nın 1820’den 1920’ye uzanan sürecini anlatırken “Büyük Dönüşüm” sözünü kullanıyorsunuz. Bu dönüşüm neden “büyük”?
Foça, yarım yüzyıldan kısa bir müddette ekonomik, kültürel ve demografik alanlarda nispeten süratli bir büyüme/gelişme ve tahminen ondan çok daha süratli bir küçülme/yıkım yaşıyor. Bu iki zıt dönüşüm de istikametleri taban tabana zıt olmasına rağmen büyük olarak nitelendirilmeyi hak ediyor. Otuz yıl üzere bir müddette evvel yaklaşık dört katına çıkan bir kaza nüfusu, daha sonra birkaç yünde 3/2 oranında azalıyor. Nispeten kıymetsiz bir iktisat, koca bir imparatorluğun en kıymetli vergi geliri kalemlerinden birini üretir hale geliyor. Demografi hem nicel hem nitel olarak tepetaklak oluyor. İpin bir ucunda elektrik santralleri, tuz üretim alanları dünya ticareti ile eklemlenme ve sanayi var. Öbür ucunda ise zarurî göç, şiddet, savaşlar ve sürgünlerin kavşağı haline gelen bir hayalet kasaba. Foça’nın yakın tarihi tıpkı yere birden fazla dönüşümün tarihini sığdıran sıra dışı bir örnek.
‘6-7 EYLÜL OLAYLARI, 1914’TE BAŞLAMIŞ BİR SÜRECİN SON ETAPLARINDAN BİRİ’
Foça tarihinde 1914 neden değerli?
1914 yılı, Foça için büyüme odaklı büyük dönüşümün yerini şiddet, savaş ve yıkım odaklı bir dönüşüme bıraktığı bir milattır. Büyümeden küçülmeye geçiştir. Hem geçmişteki doktora çalışmam hem de aktüel ‘Foçateyn’ kitabım, 1914 olaylarını ulaşabildiğim tüm kaynaklar ve yorumlama çerçeveleri kullanılarak ortaya koymaya çalıştığım yapıtlardır. “Kara Haziran” ya da “organized chaos” (organize kaos) olarak da nitelendirdiğim 1914 olayları en kolay tabiri ile Foçateyn kazasının 6-7 Eylül Olayları’dır. Aslında 6-7 Eylül Olayları, 1914’te başlamış bir sürecin son kademelerinden biridir demek daha gerçek olur.
1914, Foça’nın sanayi odaklı büyümesine, demografik çeşitliliğine ve dünya piyasaları ile eklemlenmiş ticari yapısına ket vurmuştur. Foça’nın tekrar 1914 düzeyindeki iktisada ve demografiye kavuşması Cumhuriyet Türkiyesi’nin ortaya çıkışından on yıllar sonra olabilecektir. Dolayısı ile Foça özelinde bir Cumhuriyet tarihi yazacak olsak miladı 1914’ten başlatmak aktörler, olay örüntüsü ve yaşanan dönüşümlerin devamlılığı açısından son derece manalı olurdu.
“Kara Haziran” olarak isimlendirdiğiniz periyotta Rumlar’ın Foça’yı terk etmeye zorlanmasının yalnızca Foça’da yaşanan münferit bir olay olmadığına dikkat çekiyorsunuz. Neden?
Cevap kitapta. Sahiden o denli. Bu mevzu benim için değerli. Kitapta olabildiği kadar yalın bir lisanla, eldeki tüm kaynakları eleştirel bir süzgeçten geçirerek ve okuyucuya önüne gelenler hakkında kendi fikrini oluşturma talihi vererek 1914’te Foça’da gerçekleşen zarurî göçün ve şiddettin olay örgüsünü anlatıyorum. Daha sonra bu mevzuda önde gelen akademik yorumlama çerçevelerini ortaya koyuyorum. Sonra kendi savlarımı ve yorumlama çerçevemi sunuyorum.
1914’te Balkan Savaşları sonrası yaşanan zarurî göç ve şiddet olaylarının o periyot iktidarı elinde tutan ve kurulduğu günden sonra önemli bir kabuk değiştirme ve radikalleşme (daha etnik kimlik merkezli bir milliyetçilik anlayışı ve şiddeti siyasi bir araç olarak olağanlaştırmayı kasıtla) yaşamış İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) planladığı ve yürüttüğü bir demografik mühendislik projesi olduğunu öne sürüyorum. Ama ortada hem siyasi irade hem de sahanın gerçekliği ya da bağımsız aktör/yapıların tesirinin bir karışımı var. “Organize kaos” kavramını tam da bu yüzden kullanıyorum. Akademik kanımca 6-7 Eylül de bu halde yorumlanabilir.
Örneğin 1914’te sayıları periyodun dahiliye nazırı Talat Paşa tarafından da açıkça ortaya konan ve 160 bin civarı Osmanlı vatandaşını zarurî göç ile yerinden eden olaylar her bölgede birebir şiddetle cereyan etmiyor. Bu İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin rolü dışında öbür faktörlere de bakmak gerektiğini gösterir. Niyet edilen ile gerçekleşen ortasında birebir bir münasebet olmadığı, benzeri mecburî göçlerin yaşandığı Edremit, Burhaniye, Ayvalık civarı vs. yerler ile Foça’daki şiddet dozu ortasındaki farkta ortaya çıkıyor ve bu o periyot Osmanlı Meclisi’nde çok önemli bir tartışma konusu oluyor. Kitapta olayların nedenleri ile ilgili jeopolitik durum (Yunanistan Krallığı ile Balkan Savaşları sonrası yaşanan çaba ve yeni savaş riski), İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin o dönemki dinamikleri, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yönetici takımının dünya görüşü, o periyot Osmanlı toplumunun dinamikleri ve Balkan Savaşları’nın tesirleri üzere birçok olayı masaya yatırıyorum.
Foçateyn – Foça’nın Büyük Dönüşümü, Emre Erol, 278 syf., İrtibat Yayınları, 2023.ÇOK LİSANLI VE İNANÇ SİSTEMLİ BİR İMPARATORLUK KAZASINDAN TEK KÜLTÜRLÜ BİR ULUS DEVLET KASABASINA
1914 öncesinde ise Foça’yı “kırılgan bir kozmopolitanizmin karar sürdüğü” bölgelerden biri olarak tanım ediyorsunuz. Bu tarifi biraz açabilir misiniz?
Cihan Harbi öncesi dünyasının liman kent ve kasabaları, imparatorluk başşehirleri, kara ticaret ağlarının durak noktaları ve hasılı o periyot dünyayı birbirine bağlayan global kapitalizmin tüm bağlantı/temsil noktaları akademik kullanımın sıklıkla kozmopolit olarak tanımladığı alanlardır. Ne var ki bu tarif bilhassa gündelik kullanımda çok lisanlı ve çok kültürlü bu alanların nostaljik ve gerçeklikten uzak bir biçimde yorumlanmasını da beraberinde getirir. Yirminci yüzyılın büyük dönüşümleri sonucunda nispeten ya da mutlak olarak kaybedilmiş renkliliğe bakış rasyonel değil romantik bir dinamiğe bürünür.
Kırılgan kozmopolitanizm kavramı farklılıkların hassas bir istikrar içerisinde var olduğu, art planda rekabetlerin yaşandığı ancak günün sonunda çatışmanın değil birlikteliğin “az farkla” da olsa galip geldiği denklemleri anlatmak için kullanılır. Kırılgan kozmopolitanizm kavramı, ne farklılıkların kopuşunu ne de bir ortada var olmayı kaçınılmaz ve teleolojik bir perspektiften yorumlamaz. Yaşanmış olanın ince istikrarlar üzerine bina edilmiş olduğunu vurgular. Geçmişin milliyetçiliklerin yükselişi akabinde gerçekleşmiş olan olasılıktan farklı olasılıkları da barındırdığını görmeyi mümkün kılar. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki liman kent ve kasabaları için (İstanbul, İzmir, Foça, Mersin, Selanik, İskenderiye, Hayfa, Yafa ve daha niceleri) sıkça kullanılan bu kavramı Foça’daki durumu izah etmekte de yararlı olduğu için kullanıyorum.
Kırılganlığın nedenlerini kitapta etraflıca tartışıyorum ancak özet olarak kırılganlık anayasal vatandaşlığın ne olduğu / olması gerektiğine dair farklı beklentiler, birbiriyle rakip milliyetçiliklerin alternatif ve dışlayıcı (tek/başat kültürlü) toplumsal mukavele teklifleri ve jeopolitik risklerden kaynaklanıyor. Unutmayalım, bugün dahi farklılıkları bir ortada yaşatmak güç bir zanaat ve dünyanın neredeyse hiçbir yerinde kusursuz diyebileceğimiz çok kültürlü bir harmoni gerçekleşmiş değil. Ancak yeniden de farklı kültürlere sahip insanların özgürlük alanlarını çok geniş kullanabildiği toplumsal sistemlerin de sayısı yadsınamayacak kadar fazla. Demokrasi, hukukun üstünlüğü ve bu çerçeve içerisinde toplumsal mukaveleye sirayet etmiş bir çok kültürlülük ve bunların var edebileceği bir kozmopolitanizm yeşertmesi sıkıntı bitkilerdir diyebiliriz.
‘İMPARATORLUK GEÇMİŞİNDEN ÜLKÜ BİR BARIŞ VE MÜSAMAHA ORTAMI DEVŞİRMEK, TARİHİ GERÇEKLERE TERS’
Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında yüzyıllardır sürdüğü tez edilen bir ‘toplumsal birlik ve beraberlik’ anlatısı kelam konusu, şayet bu böyleyse Foça özelinde bu istikrar bir anda nasıl bozulmuş olabilir?
Batı Anadolu’da yaşananları anlamak için İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Bâb-ı Âli baskınını takiben iktidarı ele geçirmesi ile başlayan süreci anlamak gerekir. Ben kitabımda da bu yaşananları “ittihâd-ı anâsır”dan daha ulus devlet üzere görünen ve hakim millet kavramı etrafında varlığını tekrar kurgulayan imparatorluk–ulus devlet ortası bir forma geçişin kesimi olarak görüyorum.
Fakat şu eklemeyi yapmama müsaade edin; imparatorluklar tarifleri gereği haklar hiyerarşisini legalleştiren sistemlerdir. Bu türlü bir hiyerarşiyi, hakim millet kurgusunu, işgal, sömürü ve genişlemeyi merkezi dinamik edinmiş hiçbir imparatorlukta sorunuzdaki üzere yüzyıllar süren bir toplumsal birlik ve beraberlikten bahsedemeyiz. İmparatorlukların (ister Osmanlı İmparatorluğu ister Moğol ya da Roma imparatorluğu olsun) ulus devletlere göre daha çok kültürlü ve halklar manzumesinden oluşuyor olmuş olması bu halkların bugünkü manası ile Aydınlanma sonrası yaygınlaşmaya başlamış doğal haklar üzerinden hak sahibi olan eşit vatandaşlar olduğu manasına gelmez. Tebaa ile vatandaş birebir şey değildir. Osmanlı İmparatorluğu dahil birçok 1750 sonrası çağdaş çağ imparatorluğu bu yeni hak talepleri altında dönüşmüştür. Lakin imparatorluklar geçmişinden ülkü bir barış/hoşgörü ortamı devşirmek olgularla aykırı düşen bir kurgudur, anakronizmdir. Osmanlı İmparatorluğu erken çağdaş devrin muadil imparatorluklarına kıyasla nispeten kültürel farklılıkları yaşatmakta daha başarılı olmuştur denebilir (ki bence bu bile çok tartışmalı) lakin buradan tutup da geçmiş bugünden daha düzgün bir varoluşu mümkün kılmıştı diyemeyiz. Bu “imparatorluk güzellemesi/nostaljisi” riskini barındırır. Çabucak peşi sıra ekleyeyim, bu Osmanlı İmparatorluğu’nda herkesin rekabet ve karşılıklı uğraş içinde var olduğu manasına da gelmiyor. Hayat karmaşık bir müzakeredir.
Kitaptan görsellerBİR OSMANLI KASABASINDA EMEK MÜCADELESİ
Tuz üretimi ve ticaretinde Foça’nın bir Osmanlı liman bölgesi olarak dünyada öne çıkması ve beraberinde gelen personel aksiyonları. Biraz o yılların Foça’sını anlatır mısınız?
Tuz üretimi, endüstrisi ve ticareti 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında Foçateyn kazasının en kıymetli ekonomik faaliyetlerini oluşturuyor. Bugünden bakınca bu çok şaşırtan gelebilir. Zira bugün tuz üretiminin Foça’da neredeyse hiçbir rolü yok. Temel taşıyıcı faaliyetler turizm ve tarım. Düşünün ki Osmanlı Borçlar Yönetimi kurulduktan sonra muazzam bir üretkenlik patlamasının da yaşadığı tuz bölümü bir mühlet sonra devletin borçlarını ödemekteki bir numaralı kaynak haline geliyor. Bu dev ekonomik faaliyetin üretim, depolara taşıma ve depolardan Avrupa ve yeniden bugün inanması güç fakat Güney Asya’ya kadar uzanan uzaklıklara taşındığını biliyoruz. Üretim ve lojistikteki bu dev operasyonlar haliyle dev bir istihdam gereksinimi yaratıyor. Bu Foçateyn nüfusunun iş arayan insanların göç etmesi nedeniyle patlamasını getiriyor.
Demografik olarak ekseriyetle Osmanlı Müslümanları’ndan oluşan bir kasaba, bu dönüşümün sonunda nüfusu tekrar ekseriyetle Osmanlı vatandaşı olan ancak İç Anadolu ve Ege Adaları’ndan (o vakit hala Osmanlı kontrolünde) iş için göç etmiş Rumlar’dan oluşur hale geliyor. Rumlar genelde tarımda ortakçı olarak istihdam edildikleri için mevsimsel işsizliğe Müslümanlar’a nispetle daha açıklar ve yeni gelişen bu sanayi ve ticaret faaliyetinin personelleri ekseriyetle onlardan oluşuyor. Elimizde hem bayan hem de erkek emekçilerin tuz üretim ve ticaretinde istihdam edildiğine dair evraklar var.
Gelelim personel aksiyonlarına. İkinci Meşrutiyet’in çabucak öncesinden başlayarak 1909 karşı ihtilaline kadar süren ve nispeten özgürlükler alanının genişlediği bir periyot var. Emekçi hareketleri bu periyotta imparatorluk çapında yaygınlaşıyor. Foçateyn de bu periyotta bu hareketlilikten ve özgürlük alanındaki artıştan etkileniyor. İki limanın olduğu ve iktisadın tabiri caiz ise patlama yaptığı bir kaza olması bunun temel nedeni. Bilhassa tuzları mavnalar yoluyla Eski Foça limanında demirlemiş gemilere yükleyen ve eski tabir ile “kayıklar amelesi” olarak bilinen emekçilerin çok sıkı ve uzun yıllar süren uğraşları var. Yeniden tuz bölümü içerisinde tuzlalar amelesi, operasyonu yöneten “reisler” ve tüm bu kimselerin fiyatları ile çalışma şartları üzerine kitapta da bahsettiğim üzere yıllara yayılan hareket, müzakere ve gelişmeler kelam konusu. Mülkiyet bağları, kapitalist bir ekonomik nizamın yaygınlaşması ve global piyasalarla eklemlenmenin tesirlerine meraklı olan okuyucuların ‘Foçateyn’de bulabileceği çok materyal var.
1922 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ile Anadolu’nun ekonomik ve kültürel hayatında aktif olan üretken insan gücünün göç ettirilmesi; yerlerine Balkan coğrafyasından muhacirlerin gelmesi geçtiğimiz yüzyılda yaşanan zarurî nüfus hareketlerinin tahminen de en değerlisi. Bu olayların bugüne uzanan yansımaları hakkında neler söylenebilir?
Çok fazla şey söylenebilir… Şimdiki gerçeklikle bağlamaya çalışalım. Foça’nın nüfusu ve ekonomik hacmi, 1914 Haziran’ı öncesindeki düzeylere kabaca tek parti devri bittikten sonra gelebilecektir. Beşeri sermaye ile birlikte finansal sermaye de önemli oranda yer değiştirmiş ve Foça, uzun yıllar bir hayalet kasabayı andırır halde kalmıştır. Muhacirler ahenk sağlamakta zorlanmış, zorluk çekmiş ve Cumhuriyet arşivlerinde gördüğümüz kadarı ile önemli bir kısmı Foça’dan ayrılmak istemiştir (ekseriyetle işsizlik ve ahenk zorluğu münasebetleri ile). Foça ve civarında yüz yıllar uzunluğu devam eden üzüm yetiştirme, bağcılık ve şarap üretimi kültürü evvel büyük bir gerileme yaşamış sonra peyderpey toparlanmıştır. Bugün Foça ve Urla’da bu bağcılık kültürünü canlandırmak için harcanan emeği düşünelim. Türkiye açısından geçmişi unutmak, Yunanistan açısından ise seçerek hatırlamak (“selective remembering”) diyebileceğimiz amnezi halini anımsatan, eksiklerle dolu ve ötekini dışlayıcı bir geçmiş algısı yaygınlaşmıştır.
‘DÜNYA, ‘GÖÇLER ÇAĞI’ PERİYODUNUN BAŞINDA’
Türkiye bugün, kayıtlı, kayıtsız ve sistemsiz göç alan bir ülke olarak yakıcı bir coğrafyanın tam tam ortasında. Yakın gelecekte göçlerin bu topraklarda yol açabileceği sonuçlar hakkında varsayımlarınız neler?
Göç, insan olma halinin temel bir niteliğidir. 2023’te Türkiye’de yaşıyorsanız göç olgusunun dönüştürücü tesirlerinden azade olmanız ise imkansızdır. Bu ister istemez sizin göç ve insan hareketliliği ile ilgili fikrinize tesir eder.
‘Foçateyn’de bahsettiğim istekli (Foça 1914’ten evvel büyürken) ve mecburî (Foça 1914’ten sonra küçülürken) göçler tarihin tozlu raflarında kalmış problemler değil. Tersine global ısınma ve onun tetiklediği iklim değişiklikleri mevcut jeopolitik riskler ve fay çizgileri ile de birleşmiş halde ve dünya muhtemelen “göçler çağı” olarak hatırlayacağı bir periyodun başında. Bir evvelki yüzyılın şafağında Foça dahil dünya çapında homojen kültür ve demografiler için ödenen bedeller ve bugün gelinen durumlar ortada. Artık tarih yeni bir göç dalgasına tanıklık ediyor. Karar sırası şimdinin halklarında. Bir arada yaşamayı, farklılıklardan yaratıcılık, bilimsel ilerleme, toplumsal müşterekler ve böylelikle insani gelişme yaratmayı mı seçeceğiz yoksa elektrikli teller, dışlayıcı vize rejimleri, etnik temizlikler, ayaklar altına alınmış doğal haklar ve savaşları mı?
Foçateyn: Osmanlı İmparatorluğu devrinde Eski ve Yeni Foça yerleşimlerine ‘iki’ manasına gelen eyn ekiyle verilen ortak isim, İki Foça.