Günce Akpamuk & Onur Erem | BBC Türkçe
İngiltere’nin İstanbul’daki yüksek komiseri Nevile Henderson, üç gün süren hükümet krizinin akabinde Cumhuriyet’in ilanını Londra’ya, “Türk halkı bu sabah bir Cumhuriyet’e uyandı, birinci Cumhurbaşkanları da Gazi Mustafa Kemal oldu” tabirleriyle duyurdu.
BBC Türkçe’nin incelediği İngiliz diplomasi yazışmalarında Henderson’ın iki kıymetli raporu dikkat çekiyor.
Türklerin Galata Köprüsü’ndeki gişelerin denetimini ele aldığını yazan Henderson, “Bu gidişle (Osmanlı’dan alacaklı ülkelerin borçların tahsilatı için kurup yönettikleri) Düyun-u Umumiye’yi de ele geçirirlerse şaşırmam” diyor ve ekliyor:
“Beş yıllık Müttefik işgalinden sonra Türkler dünyaya, kendi konutlarının efendisi olduklarını, İslam’ın Hristiyanlığa üstün geldiğini ve İstanbul’un yabancılara değil Türklere ilişkin olduğunu göstermek istiyorlar.”
Handerson, işgal güçlerinin çekilmesinden sonra iki hafta boyunca yaşananları “Şovenizm had safhada, her şeyi Türkleştiriyorlar” diye aktarıyor.
İngiltere Dışişleri Bakanlığı’nın 1923’e ait yıllık raporunda ise tıpkı periyotta bir Türk gazetecinin söylediği şu kelamlar yer alıyor:
“Ya Avrupalı milletler üzere uygar bir devlet olacağız ya da Afganistan üzere Asya hükümeti olarak kalacağız. Ortasında bir şey yok.”
‘TBMM hükümeti işgali tanımıyor’
İstanbul’daki işgal ordularının başında bulunan Korgeneral Sir Charles H. Harington, 20 Ekim 1923’te İngiltere Savaş Bakanlığı’na yazdığı ve işgal yıllarında yaşananları özetlediği mektubunda, bilhassa Yunan ordusunun hezimetinden sonra Türk ordusunun önünde maksat olarak sadece İstanbul’un kaldığını ve bundan telaş duyduklarını yazıyor.
1922’ye ilişkin anılarını şöyle aktarıyor:
“Mudanya Ateşkesi’ni müzakere ederken General Refet Paşa (Bele), Sultan’ın hükümetinin devrildiğini, TBMM Hükümeti’nin buyruğu üzerine İstanbul’un idaresinin bundan sonra kendisinde olacağını söyledi.
“Bir ihtilale şahit olduğumuzu fark ettik ve şaşırdık… TBMM hükümeti işgali tanımıyordu…
“Türk ordusunun İstanbul’u kuşatması durumunda, elimdeki birliklerle İstanbul’u savunamayacağımı Müttefiklerin Yüksek Komiserlerine bildirdim.”
‘Cumhuriyet ilan edildiğinde 286 milletvekilinden 158’i Meclis’teydi’
İşgal birliklerinin İstanbul’dan ayrılması ve akabinde Ankara’nın başşehir olması, Cumhuriyet’in ilanına giden yolda kıymetli adımlardı.
Mustafa Kemal, Cumhuriyet’i ilan etmek istiyordu lakin hem Cumhuriyet rejimine karşı olanlar hem de bu rejim değişikliğinin yeni bir anayasanın kabulüyle gerçekleşmesi gerektiğine inananlar vardı.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan tarihçi Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, “Cumhuriyet ilan edildiğinde, 286 şahıstan oluşan 2. TBMM’de Cumhuriyet’in ilan edildiği gün 158 kişi vardı yalnızca. Zira bir anayasa değişikliği değil, kolay bir kanun değişikliği oldu” diyor ve ekliyor:
“1919’dan beri saltanata bağlı olduklarını ve mutlaka Cumhuriyet istemediklerini söylemiş olan Rauf Beyefendi (Orbay), Kazım Karabekir, Refet Paşa (Bele) üzere isimlere karşı Mustafa Kemal Paşa’nın bir stratejisi var. Ulusal gayretin sonlarına hakikat, 20 Temmuz’la İzmir’in kurtarılması ortası devirde, ‘Arkadaşlar saltanatı kaldıralım lakin halife anayasal yaptırımları olmayan devlet lideri olsun. Meclis başbakanı seçsin, Halife de dostlar alışverişte görsün diye onu onaylasın’. Bunu kabul ettiriyor arkadaşlarına.
“Dolayısıyla bu isimler 1 Kasım 1922’de yalnızca saltanatın kaldırılmasıyla ilgili oy kullanmıyorlar, bir de kürsüye çıkıp başka milletvekillerine ‘niye saltanat kaldırılmasının düzgün olacağına dair’ konuşma da yapıyorlar.
“Ve bekliyorlar, ‘Yakında barış masasına oturulacak, inşallah barışa da kavuşacağız, ondan sonra oturup kendimize hoş bir anayasa yapacağız ve bu anayasada evvelden olduğu üzere Meclis’in üstün olduğu, son kelamı söylediği ancak devlet liderin da sembolik halde halife olduğu bir sistemimiz olacak’ sanıyorlar.
“Ama alışılmış o anayasa hiçbir vakit yapılmayacak. Mustafa Kemal Paşa evvel Cumhuriyeti ilan ettirecek, birkaç ay sonra da hilafeti kaldıracak. Ondan sonra dönüp Meclis’e ‘Hadi bakalım beyefendiler artık yapın anayasa’ diyecek.
“Cumhuriyet’in ilanından iki gün sonra Rauf Beyefendi (Orbay) İstanbul’da bir günlük gazeteye verdiği uzun röportajda ‘Cumhuriyet aceleye getirildi’ diyor. 6 ay ya da 3 yıl sonra yapsaydık olurdu demek istemiyor. ‘Bunun anayasa yapılarak belirlenmesi gerekirdi. Bu türlü çarçabuk bir kanun değişikliğiyle olmaması gerekirdi’ demek istiyor.
“Ama Mustafa Kemal Paşa natürel fevkalade bir siyaset dehası olduğu için bunu yaptırmayacak hiçbir vakit.”
İngilizler Ankara’da olup bitenleri nasıl öğreniyordu?
Henderson 23 Ekim’de Londra’ya geçtiği bilgi notunda “Cumhuriyet’in kurulması ve kendisinin de gizlenmeye gereksinim duymayan bir otokrat olması konusunda beklediği takviyesi alamayan Kemal, bunu lakin askeri diktatörlükle sağlayabileceğini düşünüyor olabilir” diye yazıyor.
Anayasa konusunda büyük görüş ayrılıklarının devam ettiğini, bunlardan birinin de Cumhurbaşkanına Meclis’i istediği vakit feshetme yetkisi verilmesiyle ilgili olduğunu belirtiyor:
“Elimizdeki bilgilere nazaran kanun teklifine bu yetkinin girmesi bir oy farkla sağlandı”.
BBC Türkçe’ye konuşan Dr. Daniel-Joseph MacArthur-Seal, İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ile savaşırken çok geniş bir istihbarat ağı oluşturduğunu, Ankara’dan haberleri bu ağ sayesinde aldığını belirtiyor:
“Arşivlerde İngiliz otoritelerine isimsiz olarak yazılmış çok sayıda rapor var. Ayrıyeten İstanbul’da da çok gelişmiş bir istihbaratları vardı. Radyo bildirilerini yakalıyorlardı, telgraf ofislerinde sensörleri vardı. Böylelikle İstanbul ve Ankara ortasındaki bildirileri okuyabiliyorlardı”.
Ahmet Kuyaş da “İngiltere’deki kimi evrakların üzerinde ‘gizli kaynaktan alınan istihbarat’ diye yazıyor. Ya da Lozan’a orta verildiğinde İsmet Paşa (İnönü) geliyor ve Meclis’te bilinmeyen tartışmalar yapılıyor. O tartışmalarda konuşulanlar da var İngiliz Dışişleri’nin masasında” diye ekliyor.
‘Türk halkı bu sabah bir Cumhuriyet’e uyandı’
İngiliz dokümanlarına nazaran, Meclis’te anayasa konusunda yaşanan uyuşmazlığın akabinde Kabine 27 Ekim’de istifa ediyor.
Henderson, İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği mektupta “Ankara’daki hükümet krizinin Cumhuriyet’in ilanı ve Kemal’in Cumhurbaşkanı ilan edilmesiyle aşılacağını düşünüyorum. Kemal’e kendi başbakanını seçme hakkı da verilebilir” diyor.
29 Ekim’de Henderson’ın varsayımı gerçekleşiyor ve Cumhuriyet ilan ediliyor. Henderson bu üç günde yaşananları, Londra’ya ayrıntılı bir halde bildiriyor:
“Son üç günde Ankara’da olaylar çok süratli bir formda gelişti. Hükümetin istifası bir çıkmaza yol açınca, Mustafa Kemal anayasa konusunda uzun vakittir aradığı fırsattan ustalıkla yararlandı. Türk halkı bu sabah bir Cumhuriyet’e uyandı. Birinci Cumhurbaşkanları da Gazi Mustafa Kemal oldu.
“İki aydan kısa mühlet evvel oybirliğiyle seçilen hükümetin, bir müddettir Meclis’in takviyesini kaybetmeye başladığı görülüyordu. Bakanlar her gün sert bir biçimde eleştiriliyordu. Bunların başında da Başbakan ve İçişleri Bakanı Fethi Beyefendi (Okyar) geliyordu.
“Fethi Beyefendi vazifeye gelir gelmez iç nizamı sağlamayı ve haydutlarla çabayı öncelik haline getirmişti. Ancak bu gayeyle beş tümen görevlendirilse de istenen muvaffakiyet elde edilemedi.
“Anayasa konusu büyük bir muhalefete yol açtı ve ülkenin bölünmesi riskini beraberinde getirdi. Büyük bir küme, Meclis’in buna karar verme yetkisinin olmadığını, olsa bile ülkenin daha acil sıkıntılarına odaklanılması gerektiğini düşünüyordu”.
Hükümet krizi
“24’ünde Meclis İkinci Lideri Ali Fuad Paşa (Cebesoy) istifa etti. Fethi Beyefendi (Okyar) de iş yoğunluğunu münasebet göstererek İçişleri Bakanlığı’ndan istifa etti, Başbakanlık misyonuna devam etti.
“Hükümet İkinci Başkanlık için Yusuf Kemal’i (Tengirşenk), İçişleri Bakanlığı için de Ferit Bey’i (İbrahim) önerdi. Meclis ise bu teklifleri reddederek Sabit (Gözügeçgel) ve Rauf Bey’i (Orbay) önerdi. 27’si sabahında durum buydu ve net bir karar alınması gerekiyordu.”
Kabineyle Meclis üyeleri ortasında kriz yaşanırken Mustafa Kemal’in hükümet üyelerini Çankaya’ya çağırdığını ve “Madem bu biçimde götüremiyorsunuz o vakit istifa edersiniz, hükümet de dağılır’ dediğini aktaran Prof. Demirci, “Mustafa Kemal, ‘Ondan sonra görelim muhalefetin de gücünü, kurabiliyorlarsa kurarlar hükümeti. Sizi de seçerlerse tekrar, vazifesi kabul etmezsiniz’ diyor. Bu yaşananlar 25 Ekim’de. İki gün sonra da hükümet istifa etti. Buyurun ortaya taptaze bir kriz çıkmış oldu” diye anlatıyor.
Henderson’ın anlattığı üzere istifa eden bakanların yerine yenileri seçilememişti. Bunun üzerine hükümet istifa etti:
“İstifa mektubu öğlenden sonra Meclis’e sunuldu…İstifa neredeyse oybirliğiyle kabul edildi ve yeni Bakanlar Kurulu’nun 29 Ekim’de seçilmesi kararlaştırıldı.”
Henderson, Halk Partisi’nin 28 Ekim’de, sonraki gün görüşülecek hususlarla ilgili toplantı yaptığını, bu toplantıda kabine üyelikleri ve Meclis İkinci Başkanlığı için aday teklifleri getirildiğini söylüyor. Lakin görünüşe nazaran adaylar ya oybirliğiyle seçilemeyecek şahıslardı ya da bu vazifeleri istemiyorlardı:
“Bu hususta özel bir komite oluşturuldu ve sonraki sabaha kadar bir rapor hazırlamaları istendi. Komitenin tekliflerinin de kabul edilemeyeceği anlaşılınca bütün bu sorunun Mustafa Kemal’in arabuluculuğunda halledilmesi kararlaştırıldı.”
Tek kaide Cumhuriyet’in ilanı
Henderson, “Bu kararın bu formda verilmesinin evvelce tasarlandığından hiç kuşku yok” diyor ve devam ediyor:
“Gazi’nin karşılığı hazırdı: Sırf Cumhuriyet ilan edilmesine yönelik önerisi kabul edilirse arabuluculuk yapacaktı.
“İlerleyen saatlerde Meclis’e getirilen bu teklif oybirliğiyle kabul edildi ve 158 milletvekilinin oyuyla Mustafa Kemal Paşa birinci Cumhurbaşkanı seçildi.”
Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Prensipleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yöneticisi Prof. Sevtap Demirci, Mustafa Kemal’in 28’inde Çankaya’da Kazım Paşa (Karabekir), İsmet Paşa (İnönü), Fethi Beyefendi (Okyar), (Cabecizâde) Fuad Beyefendi, Ruşen Eşref üzere isimlerle toplantı yaptığını, meşhur “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz” kelamını söylediğini anlatıyor:
“Onlar da hemfikirler. Herkes dağılınca İsmet Paşa ile birlikte metin üzerine çalışıyorlar. Sonraki gün Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun iki unsurunda değişiklik yapılarak Cumhuriyet ilan ediliyor”.
Tarihçi Ahmet Kuyaş, İngiliz yüksek komiserin bu krizin evvelce planlandığı istikametindeki tespitinin yanlışsız olabileceğini söylüyor:
“Fethi Beyefendi (Okyar) çok işi olduğunu söyleyerek İçişleri Bakanlığı’ndan istifa ediyor. Meclis’te çoğunluk oyuyla bir İçişleri Bakanı seçilemiyor.
“Şunu düşünelim. Cumhuriyet’in ilanı üzere son derece köktenci bir adım için bile 158 oyun çıktığı bir yerde, Mustafa Kemal Paşa ‘Şu arkadaş İçişleri Bakanı olsun’ diyecek de, o bireye çoğunluk oyu çıkmayacak. Olacak şey değil.
“Oyun burada başlıyor. Büyük olasılıkla denmiş, ‘Siz 80’iniz Ali’ye, siz 70’iniz Veli’ye, siz 60’ınız Ahmet’e oy verin’ ve çoğunluk oyu çıkmıyor. Hatta seçilemeyince Fethi Beyefendi (Okyar) ve bütün hükümet istifa ediyor.
“Basit, üstesinden gelinmesi hiç de sıkıntı olmayan bir durum krize dönüşüyor. Bu, bana kalırsa büsbütün yapay bir hükümet krizi. ‘Bakın artık işte Cumhuriyet kursak Cumhurbaşkanı bir Başbakan atar, o Başbakan da hükümeti kurar. Ondan sonra Meclis’ten güvenoyu alır’ deniyor. Sonra o meşhur ‘Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz’e geliniyor.
“Zaten bu yolla Cumhuriyet’in ilanını istemeyenler o gün Meclis’e gelmeyecek bile. Cumhuriyet’e bir halde karşı olduklarını daha evvel söylemiş olan kimi son derece kıymetli Ulusal Uğraş liderleri, Rauf Beyefendi (Orbay), (Kazım) Karabekir Paşa, Refet Paşa (Bele) üzere isimler Ankara’da bile değiller. İstanbul’da, Halife’nin çevresindeler”.
Henderson tahliline şöyle devam ediyor:
“Böylesine kıymetli bir anayasal değişiklik çok az tartışılarak, vekillerin üçte ikisinden azının katıldığı bir oturumda kabul edildi.
“Kabul edilen bir öteki yasal değişiklik de Cumhurbaşkanı’nın yetkilerine dairdi. O kadar geniş yetkiler verildi ki bu pratikte Kemalist bir diktatörlük manasına geliyor.
“Bu tarihten iki gün sonra, Mustafa Kemal’in atadığı Başbakan İsmet (İnönü), kabinesini kurmayı başardı.”
İngiltere, Mustafa Kemal’den neden diktatör olarak bahsediyor?
Tarihçi Ahmet Kuyaş, olağan düzeneklerin işletilmesiyle kabul edilemeyecek adımları atmış olmasının Mustafa Kemal için “diktatör” nitelemesinin kullanılmasında tesirli olduğu görüşünde. Kuyaş’a nazaran, Mustafa Kemal’in vakit zaman “diktatörce görülen eylemleri” takviye de alıyor:
“Mustafa Kemal’in bu biçimde dayanak görmesinin nedeni, Balkan Savaşı ve Birinci Dünya Savaşı’ndaki ağır mağlubiyetlerin akabinde entelektüel, siyasal, toplumsal ve kültürel bir atılım bekleyenlerin sayısının çoğalmış olması. O vakit muhakkak bir programla ortaya çıkan önder diktatörce davransa da takviye alıyor.
“Şimdi buna ne kadar diktatörlük deriz? Tahminen toplum açısından bakılırsa buna diktatörlük diyebiliriz. Zira bayanların oy hakkı olmasını istemeyen bir sürü kişi vardı. Birebir formda Latin alfabesi istemeyenler de vardı.
“Zaten bunlara niçin ihtilal diyoruz? Saltanatın kaldırılması, Cumhuriyet’in ilanı, hilafetin kaldırılması, bunlar anayasa değişmeden evvel yapılacak. Zira anayasa değişikliğinde bu hususlar için 3’te 2 çoğunluğa ulaşamayacağının farkında.
“Mesela 1924 Anayasası yapılırken çoğunluğu Mustafa Kemal Paşa’nın adamlarından oluşan Anayasa Kurulu’ndan çıkıp Meclis’e gelen husus, ’25 yaşını bitirmiş, her Türk seçmendir’ diyor. Yani o husus kabul edilse bayanlar 1924’te seçmen olacaklardı. Fakat Meclis üçte iki çoğunlukla bunu kabul etmiyor. Unsur geri gönderiliyor kurula ve ‘25 yaşını bitirmiş, her erkek, Türk seçmendir’ biçimiyle kabul ediliyor.’’
Cumhuriyet’in ilanı, Ankara ve İstanbul basınında nasıl karşılandı?
Sevtap Demirci, Cumhuriyet’in ilanından sonra ülkenin dört yanına telgraflarla haber verildiğini ve kutlamalar yapıldığını söylüyor. İngiliz evraklarında ise daha çok, “Şimdi kutlanıyor fakat fazla yürümeyebilir, bir bakalım 10 gün sonra ne olacak, üç ay sonra ne olacak? Yoksa İstanbul’da bir karşı örgütlenme, ayaklanma olur mu? Ankara’ya çabucak gitmemelerinin bir sebebi de budur” üzere yorumlar yapıldığını belirtiyor:
“Hatta Mustafa Kemal’in bir oldu bittiye getirip adeta, ‘darbe yaptığını’ söyler Doğu Masası’ndaki vazifeli, İngiliz Dışişlerine. ‘Hükümet darbesi’ de deniliyor Cumhuriyet için. Gücünü pekiştirdiği söyleniyor”.
Henderson, Ankara basınının bu gelişmeleri kutlarken, İstanbul basınında ise tenkitler olduğunu anlatıyor:
“Bakanların istifa ederken zayıflıklarından bahsetmelerine karşın yeni kabinede yalnızca üç bakan değişikliğinin olması tenkitlerin başında geliyordu.
“Muhalif basın, kelamda hükümet krizinin, Anayasa değişikliğinin onaylanması için Ankara başkanları tarafından hazırlanan bir piyes olduğunu söylüyor.
“Meclis’in Basın Yasası’na eklediği bir unsur de değerli: Cumhurbaşkanına hakaret eden makaleler yayımlanması durumunda gazetelerin editörleri ve müdürlerine üç aydan üç yıla kadar mahpus cezası verilecek. Mustafa Kemal böylelikle basında eleştirilemez biri haline geldi.”
‘Cumhuriyet, Türkiye’ye çok yabancı bir kavram’
İngiltere Dışişleri Bakanlığı ise bir sonraki yıl hazırladığı Türkiye raporunda, Cumhuriyet’in ilanını şöyle yorumluyor:
“Ekim ayında Cumhuriyet sözü gündeme geldiğinde bu Türkiye’ye o kadar yabancı bir kavramdı ki, Avrupalılar bunun ileriye gerçek bir atılım olacağını düşünerek yanıldı.
“Fakat 29 Ekim’de alınan bu karar, Anadolu’da 1920’de oluşan ultra demokratik idare metodundan, Osmanlı İmparatorluğu’nun son günlerini anımsatan bir anayasal sisteme geri adım manasına geliyordu.”
‘Türklerin birden fazla Büyük Britanya’yı sevmeye, Rusya’yı ise sevmemeye yatkın’
İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Cumhuriyet’in kurulduğu sırada Türkiye’de İngiltere’ye bakış hakkında ise şu tabirleri kullanıyor:
“2 Ekim’de İstanbul’un tahliyesine kadar, Türkler Büyük Britanya’nın Müttefikler içinde barışa yahut savaşa karar veren taraf olduğunu düşünüyordu… Tavırları öfke, kaygı, hürmet ve kuşkunun bir karışımıydı.
“Fakat 1923’ün başlarında bu karışımdaki öfke azalmaya başladı. Türklerin birden fazla Büyük Britanya’yı sevmeye, Rusya’yı ise sevmemeye yatkın.
“Büyük Britanya’nın Türkiye’nin ekonomik tekrar inşasına en fazla yardım edebilecek ülke olduğunun farkındalar.
“İstanbul’un tahliyesi sırasında Büyük Britanya’nın Türkiye’deki itibarının azalmaması konusu oldukça konuşuluyordu. Ancak Yunanların Anadolu’dan gönderilmesi, Lozan Antlaşması’nın imzalanması ve Müttefik birliklerinin geri çekilmesinin akabinde hiçbir Avrupa gücünün itibarı kalmamıştı, hiçbirine hayranlık ve itimat duyulmuyordu.
“Fakat tekrar de Büyük Britanya’ya endişe ve hürmetle bakılıyordu. Ayrıyeten çok milliyetçiler Büyük Britanya’nın Halifeliği kullanarak Türkiye’yi içerden zayıflatabileceğinden kaygı ediyor.”
Tarihçi Doç. Dr. Ahmet Kuyaş, İngilizlerin Türkiye’de olup bitenlere karşı halini II. Meşrutiyet periyoduna benzetiyor:
“O devir İngiliz büyükelçi çok keyifli, olumlu raporlar yazıyor Londra’ya. Sonunda bir gün İngiliz Dışişleri Bakanı’nın sabrı taşıyor. ‘Kendine gel, Türkler Anayasa yaptı, Meclis kurdu vs. düzgün beğenilen lakin, bir de bunların başarılı olduklarını düşün. O vakit Mısırlılar, Hintliler biz de Anayasa, Parlamento isteriz diye başımıza bela olmazlar mı?’ diyor”.