Bugün 26 Sextilis 2023, Cumartesi. Haklı olarak, sextilis de nereden çıktı, diyeceksiniz. Açıklayayım: Bugün ağustos olarak isimlendirdiğimiz ayın ismi aslında sextilis. Sezar’ın akabinde tahta çıkan, Augustus ismiyle anılmaya başlayan Gaius Oktavius Thurinus’un doğduğu aya onun ismi verilmiş ve Sextilius o tarihten itibaren Augustus olmuş. Akabinde bu aya, Türkçede de ağustos denmeye başlanmış. Ben de şöyle düşündüm: İmparator Augustus’un, doğduğu aya ismini vereceğim kadar büyük bir ehemmiyeti yok benim için. Daha evvel o ayın ismi neden sextilis’miş onu da bilmiyorum. Öyleyse, pekala ağustos yerine sextilis diyebilirim.
Bu enteresan bilgiyi, daha yüzlercesiyle birlikte, Uzman Ünsal Eriş’in ‘Babil Kulesi Kitabı’ndan öğrendim. Kitap, dünya lisanları üzerine, lakin bildiğimiz, alışageldiğimiz bir “dil” kitabı değil. Sözlerin ve kavramların vakit içinde nasıl seyahat ettiklerini, lisandan lisana nasıl geçtiklerini ve geçerken ne cins değişimler geçirdiklerini anlatıyor. Pekala, kitap ismini neden Babil Kulesi’nden alıyor ya da ona gönderme yapıyor? Bildiğimiz üzere, Kitab-ı Mukaddes’e nazaran, insanların kibre kapılıp İlah katına erişmek için yaptıkları bir kule bu. İlah ise onları cezalandırmak için o vakte kadar lisanları bir olan insanları dünyanın dört bir yanına dağıtmış ve lisanlarını karıştırmış. Öyleyse, karışan lisanlar, aslında tek bir lisandan doğdukları için, her biri ortak sözler ve ortak özellikler üzerinden çoğalıyor, farklılaşıyor, o yüzden, bir yanıyla da olsa akrabalıkları sürüyor, diyebiliriz.
Mahir Ünsal Eriş’in hikayeciliğini çok sevmekle birlikte, lisanlara olan düşkünlüğünü, dahası, lisanları bir puzzle üzere ele alıp modülleri tamamlaya tamamlaya büyük resme ulaşma heveslisi olduğunu bilmiyordum. Hem yetenek hem heves bu. ‘Babil Kulesi Kitabı’nı okuduğumuzda, birebir vakitte mütercim olan, İngilizce, Fransızca, İspanyolca, İtalyanca, İbranice, Boşnakça, Osmanlı Türkçesi ve Karamanlı Türkçesi’nden çeviriler yapan Eriş’in birçok lisanı yeterli bilmekle yetinmediğini, lisan sevgisinin onu Farsça, Arapça, Çince, Gürcüce, Yunanca, Ermenice, Latince, Portekizce, Kürtçe, Fince, Galce, Süryanice, Rusça, Arnavutça, Urduca, Hintçe, Korece, Japonca üzere daha birçok lisanın kıyılarına sürüklediğini öğreniyoruz. O vakit, sıkıntı lisan bilmenin ötesine geçiyor ve lisanlar ortasında yapılabilecek arkeolojik hafriyat için gerekli bütün teçhizata sahip olmasını sağlıyor. İşte bu kitap, bu hafriyatın eseri.
‘Babil Kulesi Kitabı’, akademik bir lisanla yazılmış, arka arda etimolojik bilgilerin sıralandığı bir çalışma değil. Bütün lisanları masaya yatırıyor ve onlara bir oyun hamuru üzere yaklaşıyor Eriş. Özcesi bilgi dozu çok yüksek ancak bir o kadar da şaşırtan ve eğlendirici bir çalışma ‘Babil Kulesi Kitabı’.
KIRMIZININ LİSANLAR ORTASI SERÜVENİ
Kitapta, sözcüklerin seyahatiyle ilgili verilebilecek çok örnek var lakin beni en çok etkileyenlerden biri, kırmızı. Biz kırmızı diyoruz lakin Türkçede kırmızının bütün tonları için kullanılan sözcük “al” aslında. “Al”ın, Moğolistan’ın başşehri Ulan Bator’dan (Kızılca Bahadır) tanıdığımız “ulan” sözcüğü ile akraba olduğunu söylüyor Eriş. Alaz, ala, alaca, ela; hepsi “ulan” kökünden türemiş. Kızıl ise “kız-“ kökünden geliyor. Kızmak, kızışmak, kızarmak, kızgınlık üzere birçok sözcük de bu kökten türemiş. Hepsinin temelinde, Coca Cola’ya rengini verdiği söylenen kırmız böceği ve ondan elde edilen boya var. Kırmızın Türkçede “kırmızı”ya dönüşmesi, lisanımıza Arapça ve Farsçadan geçen “nisbet-i”si ya da “ilgi-i”si son ekini alması sayesinde. Hayat/hayati (hayatla ilişkili) örneğinde olduğu üzere, bu son eki alınca, kırmızı da (kırmızla ilişkili) manasını taşımaya başlamış. Kırmız böceğinin Latince ismi ise “Kermes Vermilio”. Vermilio, Latincede “pas rengi” manasına geliyor ve kırmızının bir tonu için kullanılıyor. Kırmızının birtakım lisanlardaki karşılıklarına bakalım… Katalanca’da vermell, Galiçya lisanında vermello, Portekizcede vermelho. Bir böceğin renginin dile/dillere nasıl bulaştığının kısa ancak etkileyici öyküsü…
Babil Kulesi Kitabı – Söz ve Kavramların Lisandan Lisana Seyahatleri, Becerikli Ünsal Eriş, 184 syf., Kafka Kitap, 2023.Biraz tuhaf gelebilir lakin dini mitolojideki birinci insan, yani Âdem de kırmızıymış aslında! Tevrat’ın Tekvin kitabındaki anlatıda, İlah yerden aldığı kırmızı topraktan Âdem’i yaratır, sonra da burnundan nefes üfleyerek ona can verir. İbranicede “kırmızı” manasına gelen sözcüğün “adom” olduğunu, Adam sözcüğünün kökeninin de tıpkı olduğunu belirtiyor Eriş. Yani kırmızı kil, İsrailoğullarının elinde Adam’a, oradan da Âdem biçimine dönüştüğü Arapça sayesinde, İslamiyet yoluyla kimi Müslüman topluluklarının lisanlarına geçmiş.
Kırmızının serüveni burada bitmiyor. Yunancada kırmızı manasına gelen sözcüklerden biri erithros. Kan dolanımı esnasında oksijeni taşıyan hücrelere, tıp lisanında eritrosit dendiğini biliyoruzdur. Lakin Afrika’da Eritre diye bir ülke olduğunu bilmiyor olabiliriz. Açıkçası ben bilmiyordum. Toprakları kıpkırmızı bir ülkeymiş Eritre. Yunancada kırmızı manasına gelen bir öteki sözcük de kokkinos. Türk argosundaki kokona sözcüğünün kökeni de bu. Osmanlı’dan kalma bu sözcüğün kaynağı, gayrimüslim bayanların, başları örtülü olmadığı için görülen kınalı saçları. Çingenelerin kozmik lisanı olan Romancada (Rumence değil) ise kırmızı, yakın akrabası Hintçedekini andırır formda; lolo. Yeniden Türk argosunda, kırmızı renge çok yakışır bir formda, gösteriş, caka manasında kullanılıyor lolo. Bu etapta şu tabiri hatırlayabiliriz: “bize de mi lolo?”
ELTİ, GÖRÜMCE, KAYINÇO VE TARTIŞMALI BİR KAVRAM: BAYAN
Kırmızıdan başladık ve kırmızıda takıldık üzere görünüyor. Daha aylar, gezegenler, sayılar, etnik kökenler, dinler, duyular, tabirler, hatta birtakım ayıp sözcükler; ayrıyeten şimdi ismini anmadığımız Çince, Japonca, kimi kuzey ülkelerinin lisanları ve daha kacı var. Hepsi de bu kitabın sayfalarında bilinmeyen. Çin deyince, çiniden de kelam etmek gerekir tahminen. Porselen imal ve bezemeciliğinin bizim topraklarımıza Çin’den geldiği biliniyor. Daha evvel kelam ettiğimiz, lisanımıza Arapça ve Farsçadan geçen “ilgi-i”si son ekiyle, çini sözcüğü, “Çin’le ilişkili” manasında Türkçeye geçmiş. Buradan yola çıkarak, akla çabucak “sini” sözcüğü geliyor. Arapçada Çin’e Sin dendiği için, sininin de lisanımıza Arapçadan geldiğinin tez edildiğini belirtiyor Eriş. Sinî; yani Çinli. Lakin sini ile Çinli ortasındaki etimolojik delili bulamadığını da belirtiyor.
Hazır Çin’den kelam açılmışken, Türkçedeki enişte sözcüğünün karşılığı olarak, akrabalık bağları üzerinden gelişen evliliklere dayalı olarak, Çincede enişte manasına gelen on iki başka farklı söz olduğunu da belirtmek gerek. Bu bize tuhaf gelebilir elbette. Tıpkı Türkçedeki akrabalık bağlarını belirten sözlerin Avrupalılara tuhaf gelebileceği üzere: Elti, görümce, bacanak, kayınço…
Evet, hepimizin bildiği üzere, bunlardan elti ve görümce bayan, bacanak ve kayınço ise baydır. Yazıda bayan sözcüğünün geçmesini yadırgamış olabilirsiniz, zira günümüzde bayan sözcüğünün, bayan kimliğini yok saymak, bayanı korunmaya muhtaç, aciz olarak tanımlamak için gerici muktedirler tarafından bilhassa sirkülasyona sokulduğunu biliyoruz. Pekala hakikaten ne manaya geliyor bayan? Lisanımıza Moğolcadan geçmiş olan bu sözcüğün manası: “Zengin, ileri gelen, bey”. Bay ise, eski Türkçede güçlü demek. Yani bayanın bayanla, bayın da erkekle ilgisi olmadığını öğreniyoruz bu kitap sayesinde. Cumhuriyet’in lisan atağı esnasında, Türk Lisanı Tetkik Cemiyeti’nin Tarama Dergisi’nde yayımlanarak sirkülasyona sokulmuş ve bey-hanım ikilisinin yerine, manalarından koparılarak önerilmiş bu iki sözcük.
Evet, dini mitolojideki üzere, İlah insanları cezalandırmak için lisanı modüllerine ayırmış ve dünyanın dört bir yanına serpiştirmiş galiba. O modülleri toplayıp puzzle’ı tamamlama eforu da bu kitabı çıkarmış ortaya. Okuyun derim. İster öğrenmek ister şaşırmak ister eğlenmek için. Ya da üç duyguyu bir ortada yaşamak için.