Deprem nedir? Sarsıntı nasıl olur?
Deprem, yerin plakalarının birdenbire hafif yahut kuvvetli bir formda sarsılmasına neden olan bir kaymadır. Sarsıntı yana hakikat, üst aşağı yahut dalga halinde olabilir ve çok geniş bölgelerde meydana gelebilir. Sarsıntılar birkaç saniyeden birkaç dakikaya kadar sürebilir ve ekseriyetle hacmi düşük yahut gürültülü olabilecek gürleyen sesle başlar. Sarsıntılar apansız ve öngörülemez bir biçimde meydana gelir. Yılın rastgele bir vaktinde olabilirler. Zelzelelerin birden fazla hafiftir ve fark edilmez. Lakin, yıkılan okullar, konutlar, köprüler, barajlar, otoyollar ve hatta yüksek binalar dahil olmak üzere toplum ömrüne büyük ziyan verecek kadar şiddetli olabilirler. Zelzele artçı sarsıntıları, ana zelzeleyle tıpkı bölgede meydana gelen sarsıntılardır ve yaygındır. Artçı sarsıntıların sıklığı, ana sarsıntının büyüklüğüne bağlıdır.
Depreme hazırlıklı olmak için biz neler yapabiliriz? Sarsıntı öncesi, sırası ve sonrasında yapılması gerekenler nelerdir?
Önceden hazırlıklı olmak, zelzeleden sonra çocukların ve aile bireylerinin hem fizikî hem de psikolojik taraftan uygun oluşlarına yardımcı olmanın en âlâ yoludur. Şiddetli zelzeleler ender olarak gerçekleştiği için birçok kişi vakit içinde riskleri unutabilir. Aileler zelzele hazırlıkları için temelde şunları yapmalıdır:
1. Risklerini bilin ve sarsıntı anına yönelik plan yapın
Deprem riski taşıyan bir bölgede yaşayıp yaşamadığınızı, binanızın sarsıntıya dayanıklılığını ölçtürüp öğrenmeniz birinci adımdır. Zelzele anında, yaşadığınız yerde nereye gideceğiniz konusunda evvelden düşünmeniz gerekir. Zelzele sarsıntısı korku duygusunu ağır olarak açığa çıkardığı için deprem anında birçok planın gerçekleşmediği görülse de evvelden hazırlık yapmak sarsıntı anında daha itidalli olmaya yardımcı olur. Bu sebeple hazırlıklarınızı tüm aile üyeleriyle birlikte yapmanız, küçük çocuklarınız varsa eşinizle evvelce belirlediğiniz plana çocuklarınızı eğlenceli bir biçimde ve bir oyunun içinde, kaygı uyandırmayacak şekilde katmanız önerilir.
Aile üyeleri meskende, iş yerlerinde ve okullarında, her odada zelzele esnasında duracakları inançlı yeri belirlemelidir. Ailedeki yetişkinler olarak pencere yakınları, dış kapılar, dış duvarlar ve düşebilecek şeyler üzere inançlı olmayan alanları, ayrıyeten çök-kapan-tutun hareketini yapabilecekleri inançlı yerleri evvelden belirleyin ve bunları çocuklarınıza bildirin. Mobilya, su ısıtıcısı üzere eşyaları ve kayabilecek yahut düşebilecek şeyleri evvelden sabitleyin. Gaz ve su vanalarının, elektrik sigortasının nasıl kapanacağını öğrenin. Hasarlı elektrik kablolarını ve gaz sızıntısı yapma riski olabilecek tesisat temaslarını denetim edin, gerekirse onarın. Aile üyelerine, zelzele sarsıntısı durana kadar içeride kalmaları gerektiğini hatırlatın. Sarsıntı bittikten sonra binadan dışarıya çıkış için en inançlı yolu ve acil toplanma alanını evvelce belirlemiş olun.
Aile üyeleri dışarıda olduğu vakit zelzelenin yaşanması halinde, cep telefonu çizgilerinde bağlantı kesintiye uğrayabileceğinden ötürü bir buluşma yerini evvelden belirleyebilirsiniz. Bu alan ulaşabileceklerinden uzakta bir yer de kalırsa aile üyelerinin şayet inançlı ise bulundukları yerde kalmalarını, binalardan, kablolardan yahut düşebilecek objelerden uzak ve inançlı bir yerde durmaları konusunda evvelden hemfikir olun. Ailece bir zelzeleye hazırlık toplantısı yapın ve bu toplantıda çök-kapan-tutun hareketinin tatbikatını yapın.
2. Bağlantı için plan yapın
Aile üyelerinin zelzele sonrasında birbirinden haberdar olması için bir aile bağlantı planı yapın. Aile üyeleri, kolay kolay erişilebilecek kıymetli irtibat bilgilerine sahip olmalı ve birbirlerinden ayrıldıklarında kiminle bağlantı kurabileceklerini bilmelidir. Bebek bakıcısı, komşu, yakın akraba üzere şahısları plandan haberdar edin. Bağlantı numaralarını, irtibat kurulabilecek kurumların telefon numaralarını bu şahıslarla paylaşın. Çocukların konutta yahut okulda ne yapacaklarını bildiklerinden emin olun. Okula ulaşamamanız halinde ne yapılması gerektiği konusunda okul yetkilileri ile mutabık kalın ve çocuğunuzu da bilgilendirin. Küçük bir fikir; Okulöncesi devirde olan küçük çocuğunuz varsa, konutunuzdaki sarsıntı çantası içine konabilecek fotoğraflı bir not kâğıdı bulundurabilir, çocuğunuza bakım veren şahısların bu kâğıdı ona göstermesini sağlayabilir, böylelikle sizinle tekrar temas kurana kadar rahat hissetmesi için çocuğunuza yardımcı olabilirsiniz.
3. Gereksinimler için plan yapın
Deprem öncesinde zelzele çantası hazırlığı, eşyaların sabitlenmesi ve mümkün risklerin belirlenmesi, ayrıyeten sarsıntı anına yönelik aksiyon planı yapmanın yanı sıra aile üyelerinin muhtaçlıkları için de ayrıyeten planlar yapın. Sıhhat durumu hasebiyle sistemli ilaç kullanan aile bireyleri, özel ihtiyacı olan bireyler için hazırlıkları yapın ve yakınlarınızı da haberdar edin. Birinci fırsatta ilkyardım eğitimleri alın. Çocukların muhtaçlıkları için de ayrıyeten plan yapın. Bu gereksinimlerin içinde, çocuklara sarsıntısı anlatmak ve onları sarsıntıya hazırlamak da bulunur. Çocukları zelzele hakkında kolay tabirlerle gerçekçi bilgiler ile evvelce bilgilendirin. Okulöncesi çocuğunuz için oyunlar aracılığıyla zelzelenin ne olduğunu kısa, kolay bilgilerle anlatabilirsiniz. Muhtemel durumlardan bahsetmeniz ve yetişkinler olarak onun inançta olması için gerekli önlemleri aldığınızı belirtmeniz onun inançta hissetmesine yardımcı olur. Telaş uyandırmayacak ölçüde gerçekçi bilgiler vermeye çaba edin.
Çocuğunuzun bakıcısı varsa, onun da zelzele hazırlıklarına dahil olmasını sağlayın ve çocuğunuza verilecek bilgiler konusunda gereklilikleri, ayrıyeten sonları bildirin. Çocuğunuzda dert uyandıracak sözler yahut ayrıntı bilgileri kullanmaması, çocuğunuzun güvenlik hissini koruyacak davranışlarda bulunması konusunda bakıcınızı yönlendirin. Yatılı bakıcınız bulunuyorsa, onun da bir ferdî sarsıntı çantasının bulunması konusunda kendisini teşvik edin ve zelzeleyle ilgili tüm tatbikat, bilgilendirme üzere hazırlıklara onu da dahil edin. Siz konutta bulunmadığınız vakit zelzele olması durumunda neler yapması gerektiği konusunda bakıcınıza bilgi verin. Tüm bunların hem aileniz hem de onun can güvenliği için gerektiği konusunda açıklayıcı olun.
Deprem çantası hazırlayın
Aileniz için bir sarsıntı çantası hazırlayın. Çocuklarınızın da kendi kitlerini hazırlamaları, onların denetim hissini muhafazaları açısından yararlı olacaktır. Okul öncesi devirdeki çocuklar için boya kalemleri, su matarası üzere eşyalarının aynılarını barındıran bir zelzele çantasını birlikte hazırlamanız onların da mevzuya rahatça dahil olmalarına yardımcı olur.
Ailenin sarsıntı çantasında yer alması gereken ilaç üzere gereçlerin son kullanma tarihlerini tertipli aralıklarla denetim etmeyi unutmayın.
Çocuk ve deprem
Bir zelzelenin çabucak akabinde çocuklarınıza yardımcı olmak için, fizikî sıhhatleri istikametinden emin olduktan sonra, ruhsal taraftan yansılarını ele almak yararlı olur. Hafif şiddette bir sarsıntı yaşandıysa ve görünürde bir hasar yoksa bunu yapmak daha kolaydır. Orta ve büyük şiddette zelzelelerin travma tesirleri çok daha yüksek olacağı için uzun vadede profesyonel yardım alınması çok kıymetlidir. Çocuklar etraflarındaki yetişkinlerin yansılarını yansıtabilir ve ebeveynlerin ve bakıcıların davranışlarından, inançta olup olmadıklarına dair fikir edinirler. Sizin için sıkıntı olsa da sakin davranışlar göstermeniz, çocuğunuza bu istikamette model olmanız onun da sakinleşmesine yardım edecektir.
Çocuğunuza sakin, fazla iniş-çıkışların olmadığı bir ses tonuyla kolay lakin gerçek bilgiler sağlayın. Bir depremin olduğunu ve artçı sarsıntıların olabileceğini söyleyin. Sarsıntı konusunda evvelce bilgi sahibi değil iseler, yer kabuğunun sallandığını, bunun hava olayları kadar doğal olduğunu söyleyebilir, yaşanan sarsıntının sizinle birlikte etraftaki herkes tarafından hissedildiğini hatırlatabilirsiniz. Çocuğunuza, onun ve ailenizdeki başka şahısların güvenliğini sağlamak için gerekenleri yapacağınızı söylemeniz, ona sarılıp sakinleşmesine yardımcı olmanız kıymetlidir.
Çocuğunuz reaksiyon göstermemiş olabilir fakat bu korkmadığı manasına gelmediği üzere, ağır dehşet duygusu ile de alışık olmadığınız yansılar verebilir. Ebeveyn olarak sakin kalmanız yararlıdır. “Korkmuş olabilirsin” üzere, beklenen hislerini tabir eden cümlelerle ona yardımcı olabilirsiniz. Rahatlatıcı ve dikkat dağıtıcı şeyler yapabilir, sakinleşmesi için yavaşça nefes alıp vermesini, bir oyuncak yahut battaniyeye sarılmasını teşvik edebilirsiniz. Ona gerçekleşme ihtimali yüksek şeylerden bahsedebilirsiniz lakin bunu yaparken korku uyandırmayacak sadelikte bilgi vermeye ve sakin bir ses tonu kullanmaya ihtimam gösterin. Örneğin elektriklerin uzun müddet kesilebileceğini, bir müddet meskene tekrar giremeyebileceğinizi ve buna emsal ihtimalleri fazla detaylandırmadan ve uzatmadan bir ön bilgilendirme halinde söyleyebilirsiniz. Mümkün olduğunca net bilgiler verin ve şimdi yanıtını bilmediğiniz sorular sorması halinde de “Bunu en kısa müddette öğrenmeyi ben de istiyorum. Öğrenince sana da söyleyeceğim” üzere yanıtlar verebilirsiniz. Yetişkinler olarak temel ömür gereksinimlerinizi görmeye fırsatınız olmasa bile çocukların bakımlarıyla ilgili faaliyetleri mümkün olduğunca aksamaması itimat hisleri tarafından değerlidir.
Deprem çocukları ruhsal olarak nasıl tesirler?
Depremler beklenmedik ve çok yıkıcı olabilen, hayli korkutucu cinste doğal afetlerdir. Beşerler, ortadan yıllar geçse bile sarsıntısı hatırlatan imgeler, sesler, kokular, hisler ve içsel hislerle müsabakaya devam edebilir. Zelzeleyle ilgili tecrübe ve kayıpları en şiddetli olanlar, en şiddetli ve kalıcı travma sonrası gerilim ve yas reaksiyonlarına sahip olurlar. Başka yaygın tepkiler ise şunları içerir:
• Çocuklarda ve ergenlerde yaygın ayrılık korkusu olabilir.
• Travma sonrası gerilim tepkileri ve ömür şartlarındaki aksamalarla alakalı depresyon, ekseriyetle büyük sarsıntılardan sonra ortaya çıkar.
• Devam eden davranış değişiklikleri ve fizikî sıhhat şikayetleri meydana gelebilir, bu da çocukların yaşamsal fonksiyonlarını ve okul performansını tesirler.
• Çocuklar ve gençler, dünyanın inançlı bir yer olduğuna ve yetişkinlerin onları muhafaza hünerine olan inançlarını kaybedebilirler.
Bir sarsıntıdan sonra çocukların psikolojisi
Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü liderliğinde Mardim (Marmara Bölgesi’nde Zelzele ve Tsunami Ziyanlarının Azaltılması ve Afet Eğitimi Projesi) kapsamında hazırlanan Deprem ve Tsunami videosu bilhassa de depreme hazırlık kapsamında 7 yaş üzeri çocuklarla birlikte izlenebilir:
Deprem çocuğa nasıl anlatılır?
Ebeveynler, “Deprem çocuğa nasıl anlatılmalı?” sorusunun karşılıklarını bilhassa de büyük sarsıntılar sonrasında merak eder. Zelzelesi çocuğa anlatmak farklı yaş kümelerinde farklı istikametlerden kıymetli olur. Olayları soyutlaştırabilen yaştaki, bilhassa 9 yaş üzeri çocuklar ve gençler için sarsıntı ve tsunami üzere doğal afetlerin nasıl gerçekleştiğini, sonuçların neler olabileceğini anlamak daha kolay olurken küçük çocuklara sarsıntısı anlatmak için kimi noktalara dikkat etmek gerekir.
Deprem ve gibisi doğal afetleri çocuklara anlatmak hassas bir bahistir. Zelzele yaşamayan fakat yetişkinlerin konuşmalarından birtakım şeyler öğrenen çocuklarda tasa duygusu oluşabilir. Bilhassa okul öncesi periyottaki çocuklar, temel güvenlik hissine muhtaçlık duyarlar. Onları “anlamaz” diyerek sarsıntıyla ilgili haberlere, konuşmalara, televizyonda rastlayacakları enkaz ve gibisi imgelere maruz bırakmak uygun değildir.
Küçük yaş kümesindeki çocuklar sarsıntı ve gibisi doğal afetler konusunda soru sormadıkları halde onlara fazla bilgi vermek korku seviyelerini arttıracağı üzere, etkilenmemiş üzere görünmelerinden yola çıkarak hiçbir şey yokmuş üzere davranmak da yanlışsız değildir. Sarsıntı üzere doğal afetler ister uzak bir kentte ister yaşanılan kentte gerçekleşsin, çocuklarda merak ve kaygı uyandırabilir. Çocukların gündelik hayatları içinde takip edilmeleri kıymetlidir. Uyku, yemek yeme ve oyun üzere alanlarda rutinlerinin dışına çıkmaları anne-babalarına yahut bakım verenlerine kimi ipuçları verebilir.
Çocuğunuza zelzele ölçümünde kullanılan “Sismograf” isimli aygıttan bahsederek somut bilgiler verebilirsiniz. Size “Sismograf nedir, nasıl çalışır?” diye sorduğunda yer hareketlerini daima olarak kaydederek yer sarsıntılarının büyüklüğünü, mühletini, merkezini ve saatini saptamaya yarayan aygıt olduğundan bahsedebilirsiniz.
Çocuğunuza sarsıntı konusunda ruhsal taraftan yardımcı olmak istiyorsanız, öncelikle ebeveyn olarak kendi telaş seviyenizi gözden geçmeniz değerlidir. Çocuklar, dünyanın inançlı bir yer olup olmadığına yönelik dolaylı bildirileri etraflarındaki yetişkinlerin hareket ve konuşmalarından alırlar. Kendi korku seviyenizin arttığını fark ediyorsanız, kelam ve davranışlarınız üzerinde denetim hissiniz azaldıysa, çocuğunuzun telaşlarını gidermede zahmet çekiyorsanız profesyonel yardım almanız yararlı olacaktır.
Okul periyodundaki çocuklarla, zelzeleye karşı alınması gereken şahsî tedbirler ile zelzele sırasında ve sonrasında sergilenmesi gereken davranışlarla ilgili konuşmanız uygun olur. Bu hususlarda öncelikle ebeveynler ve çocuğa bakım veren şahısların kendi ortalarında mutabık kalarak bir aksiyon planı yapmaları, her türlü doğal afet ve acil durum için aileyi hazırlıklı kılar.
Referanslar: The National Child Traumatic Stress Network “Earthquake Resources” Şuradan alındı: https://www.nctsn.org/what-is-child-trauma/trauma-types/disasters/earthquake-resources#q4
T.C. AFAD Afet ve Acil Durum Eğitim Merkezi “Deprem Öncesi Alınacak Önlemler” Şuradan alındı: https://www.afad.gov.tr/afadem/deprem
“What is an earthquake?” Şuradan alındı: https://www.weatherwizkids.com/weather-earthquake.htm#:~:text=Earthquakes%20are%20the%20shaking%2C%20rolling,and%20along%20the%20East%20Coast.