Yirminci yüzyılda, ismi anılmadan geçilmeyecek; ideoloji dendiğinde kendisinden kelam etmemenin eksiklik sayılacağı biri Jean-Paul Sartre. Filozofun biyografisini yazan isimlerden biri olan Denis Bertholet’ye nazaran “Sartre’ın ismini anmadan yirminci yüzyıldan bahsedilemez.” Nitekim de o denli.
Düşünür, hareket insanı ve politik bir özne olan Sartre, yazarak yaşayan, yaşarken yazan ve gerek kendi nesline gerek sonraki düşünürlere yollar açan, “dünya bilgisi” dediği ideolojiye en değerli kavramlardan kimilerini kazandırmıştı. Bertholet’nin deyişiyle “bir kültür biriktiricisi”ydi o; 1930’ların karanlık tünellerinde “dünyayı yine inşa etmek” için harekete geçenlerden biri olmuş, “Özgürlük nerede başlar, kişinin ve topluluğun hisseleri şuurlarda nasıl kesişir?” diye sormuştu. Körlüğe, şiddete ve yıkıma karşı çıkarken ‘Duvar’ı, ‘Varlık’ ve ‘Hiçlik’i, ‘Bulantı’yı kaleme alıp özgürlüğe, ahlaka ve “var oluşun özden evvel geldiğine” vurgu yapmıştı.
“İnsanın özgürlüğe mahkûm edildiğini” söyleyen Sartre; tehditlerin, savaşın ve sınırsızlığın yol açtığı berbatlığı ve örselenen ahlakı gündeme getirmişti. Iris Murdoch’un “romantik sosyalist” nitelemesi daha da mana kazanmıştı böylelikle. Marksizm’in, Varoluşçuluk’un ve Fenomenoloji’nin kesişiminde yer alan Sartre, Murdoch’a nazaran düşüşü, var oluşu ve umudu anlatarak hem yirminci yüzyılı resmediyor hem de siyaset ve ideoloji tarihinden ders çıkarılması gerektiğini belirtiyordu. Münasebetiyle ideoloji tarihinde ve çağında bir gezgin hâline gelen Sartre, hem düşünürlerin hem de sıradan insanın dünyaya, siyasete ve yaşama bakışını gözlemleyip yorumluyordu. “İnsan hayatı ümitsizliğin öte yanından başlar” cümlesi de işte bu müşahedelerden süzülüp gelmişti. Öteki bir deyişle Sartre, muharrir ve ömrün çabucak her tarafına temas eden düşünür kimliğiyle yirminci yüzyıla istikamet verenlerden biriydi. Buradan baktığımızda, Sartre biyografilerinin birbirinin eksiğini tamamladığını ve filozofa dair yeni yorumlara kapı araladığını söyleyebiliriz.
Sartre’ın şahsi arşivinde çalışma imkânı bulan ve düşünüre dair incelemeler yayımlayan François Noudelmann’ın kaleme aldığı ve Şehsuvar Aktaş’ın Türkçeye çevirdiği ‘Bambaşka Bir Sartre’ ise adeta alternatif bir biyografi: Çalışma “politik”, turist, varoluşçu ve var olan, diğerlerini tanımaya uğraşan, depresif ve müziğe ilgi duyan Sartre’ı çıkarıyor karşımıza.
‘YAŞASIN DEGAJE EDEBİYAT’
Sartre, sevildiği kadar eleştirilen de bir yazardı. Filozoftu. Düşünürdü. Hareket insanıydı. Noudelmann’ın deyişiyle “dünyanın bütün lanetlenmişlerinin davasına adanmışlığını övenler tarafından göklere çıkarılmış, totalitarizm ve terörizmle el altından uzlaşmakla suçlayanlar ise ondan nefret etmişti.”
“Seçmek ve kendisini seçimleriyle tanımlamak zorunda olan” Sartre, Noudelmann’a nazaran “çifte hayat” yaşayan, resmî anlatıların uzağına düşen ve kendisine dair öykülerden sıyrılan biri hâline geliyor: “Sıradan bir turist üzere seyahat etmekten, müzik söylemekten, soytarılık etmekten aldığı zevk, düş kurmaya, düşselliğe olan eğilimi, siyasetten tiksinmesi, depresyonun getirdiği bitkinlik ve toplumsal problemlerden kaçma isteği angaje muharrir efsanesine muhalif düşer. Sartre’ın bu manada Marx’tan çok Stendhal’e daha yakın durduğu ortaya çıkar.”
Noudelmann, Sartre’ı pedagojik ve pek çok kişinin yaptığı üzere tarihsel-politik manadan biraz daha uzaklaştırarak anlatıyor; yan yollara sapıyor ve bilinenlerin tekrarı yerine, mümkün olduğunca yeni şeyler söylemeye uğraşıyor. Örneğin, Sartre’ın angaje müellif ve entelektüel olmak için kendisini zorladığını düşünüyor. Vaktin en üst seviye siyasetçileriyle ve başkanlarıyla (Castro, Guevara, Mao, Kruşçev, Tito vd.) samimi görüşmelerine karşın, Sartre’ın bir cümlesini hatırlatarak söylüyor bunu: “Yaşasın degaje edebiyat.”
Üstüne yapışan politik kimliğin Sartre’da çelişkiler yarattığını anımsatan Noudelmann, bu duruma dair birkaç örnek sıralıyor: “Simone de Beauvoir ile birlikte İtalya seyahatlerinde büyük otellerde kalmayı severler, Eylül ayında Palermo’ya gittiklerinde, bir palasta kalırken personel sınıfı üzerine yazmaktan utanır. (…) Ekonomik tahliller yapmak konusunda kendini yetersiz görür ve diğerlerinin daha evvel söylediklerini yinelemek zorunda kalmaktan çekinir. (…) Daha da vahimi, Sartre kendini yavan bir üslupta yazmaya zorlar ve üslubunu ‘kötü ve anlaşılmaz’ olarak kıymetlendirir.”
Değişik Bir Sartre, François Noudelmann, Mütercim: Şehsuvar Aktaş, 148 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2023.BİR SEYAHAT YAZARI
Sartre’ın SSCB’ye yaptığı seyahatlerden sonra kaleme aldığı metinleri tarihi ve Marksist çözümlemeler diye niteleyenlere karşı Noudelmann, filozofun daha çok “bir turist bakışıyla” ve “estet sinema seyircisi gibi” yazdığını belirtip bir not düşüyor: “Sartre, yirminci yüzyılın başında 1917 ihtilaline inanmış ve akabinde komünist ülkelerin baskıcı gerçekliğinin verdiği acıyı yaşayan o müelliflerin, sanatkarların ve felsefecilerin geçtiği yoldan gecikerek geçer. Yeterliden güzele kendini yanılsamalara kaptırmış bir durumda, Gorki’nin tiyatro oyunlarını övdüğü kadar Stalin’in fabrikalarını da över, Çar periyodunun dehşeti ve komünizmin getirdiği mutluluğa ait propagandacı söylemi yineler.” Bunlara Çin seyahatlerinden ve pek çok davetten sonra, angaje müellif duruşunun onu köşeye sıkıştıran bıkkınlığı da eklemek mümkün.
Noudelmann, flanör bir Sartre portresi çiziyor biyografide; filozofu, hem düşünsel-politik hem de duygusal manada bir gezgin olarak resmediyor. Muharririn tabiriyle “gezi muharriri damarı olan” bir düşünür o. Buna uygun seyahatler gerçekleştirip metinler kaleme alırken faşizm ve Nazizmin yükselişine, çeşitli diktatörlüklere ve çatışmalara şahit oluyor. Kentler, görünümler ve beşerler bir karanlığa gömülüp bir aydınlığa çıkarken Sartre aylak, planlı ve alışkanlıklarına bağlı kaldığı seyahatlerini sürdürüyor; Avrupa’nın çabucak her noktasını, ABD’yi ve Cezayir’i dolaşıyor Simone de Beauvoir’la birlikte. Noudelmann’ın bu noktadaki yorumu değerli: “Sartre’ın turizm anlayışı (…), siyasal aktivizminin tam zıddını temsil etmekle kalmaz, bilinmeyen bir kişiliği, dünyaya duyulan şiirsel bir ilgiyi de açığa çıkarır.”
DEPRESİF DÜŞÜŞLER
Biyografinin en farklı kısımlarından biri, Noudelmann’ın bir sorusuyla şekilleniyor: “Sartre queer mi?” Müellif, hem Sartre’ın erken yaşta babasını kaybetmesinin akabinde bayanlar ortasında büyümesi hem de yapıtlarından hareketle soruyu cevaplamaya çalışıyor: “Kadın olmaz, cinsiyet değiştirmez ancak dişil olarak hissettiği bir hayal gücüne ve hassaslığa taşır kendini. Erkek kalarak, eril değil dişil bir erkek kalarak bu yeni rolü bütünüyle üstlenir. Kendisinin hem aşındırıcı hem de özgürleştirici olan bu versiyonu onu, Derrida’nın, yetkinlik telaffuzuna ve fallik olumlamaya bahşedilen ayrıcalık olarak fallosantrizm dediği şeyden kurtarır. Bir fikir konusu olarak ele almasa da felsefi metinlerinin yakasını bırakmayan cinsel farklılığın etrafından dolanmasını sağlar.”
Noudelmann “birçok hassaslığı ve cinselliği yaşayan Sartre” sözünü, Beauvoir’ın yorumlarına dayandırıyor. Tıpkı Beauvoir, Sartre’la genelde başarısız bir ilgi sürdürdüğünü ve bilhassa cinsellik babında ortalarında bir soğukluk olduğunu yazıyor mektuplarından birinde. Sartre’ın eril ve dişilden daha karmaşık bir cinsiyet ayrımı yaptığını da hatırlatıyor.
Sartre’ın hayatındaki karmaşıklık sırf bundan ibaret değil; çeşitli uyarıcı ve uyuşturucular kullanarak kendisini gözlemlemeye yönelirken büyük buhranlara kapılıyor mesela. Sanrılarla baş etmeye çalışırken alkol ve tütün tüketimini artırıyor. Bu süreci özdenetim kayıpları, feveranlar, korkular ve çeşitli sıhhat meseleleri izliyor. Noudelmann’ın deyişiyle “depresif düşüşler” yaşıyor.
Sartre’ın hayatının art sokaklarına girerken biyografiyi, “varoluşun yeni bir siyasetini kavramak ve Sartre’ı Sartrecılıktan kurtarmak” için kaleme aldığını söyleyen Noudelmann, düşünürün özüne iniyor: “Kim olmuştur Sartre? Operet söyleyen bir bariton mu, bir Alman filozof mu, İtalya’daki bir turist mi, halka demeç veren bir hatip mi, çok bayanlı bir erkek mi, bukalemun üzere bir müellif mı, melankolik bir hayalperest mi? Kuşkusuz hepsi birden. Sartre’ın çeşitli kişilikleri, bilindik ya da baskılanmış hayatları ortasında sıkışan geçişlerle bölümlenmiş bir biçimde eşzamanlı olarak yaşamıştır. (…) Çelişkili biçimde, kendi kimliği konusunda ayak direyip diğerlerini manaya tasarısının peşine düşerek kendinden kaçıyordu. (…) Birçok insan için Sartre figürü, siyasetten, onun angajman anlayışından ve entelektüel müdahalelerinden başka düşünülemez. (…) Pekala, Sartre nerede en çok kendisidir? Venedik’te mi yoksa Moskova’da mı, Granada’da mı yoksa Pekin’de mi? Muhtemelen hiçbir yerde. Öbür yerde, burada, orada, birebir anda. Ömrünün sonuna dek siyasal davaları desteklemek için dünyayı dolaşmış, son yıllarında ise fizikî olarak çok bitkin bir hâldeyken Portekiz’e, Almanya’ya, Ortadoğu’ya gitmiştir. Yeniden de kaçamaklarını, ikili ortak seyahatleri ya da müzik dinleyerek yapılan hareketsiz seyahatleri ihmal etmemiştir.”
Noudelmann, düşünürün farklı coğrafyaları gezmesi üzere Sartre’ın hayatında farklı bir seyahate çıkarıyor bizi. Daha önce onunla ilgili sorulmamış sorularla ve hayatının çok üstünde durulmamış taraflarıyla çıkıyor karşımıza. Hasebiyle kitabın başlığındaki “bambaşka” sözünün altını tam manasıyla dolduruyor.