Roberto Bolaño; edebiyatı ve şiiri kurmacanın konusu haline getirebilen, cömertliklerin ve aptallıkların romanlarını yazan, ülkesi Şili’deki kriz ve darbe vakitlerinde devrimcilerin yanında saf tutarken işbirlikçilerin ipliğini pazara çıkaran, berbatlığın en saf biçimini anlatan, zenginliğe ve yoksulluğa kitaplarında kesinlikle yer veren, futboldan fotoğrafa ve kırsaldan kentlere dek Latin Amerika ve Avrupa’yı okura farklı bir bakış açısıyla yansıtan hesaplaşmaların yazarıydı.
1968 ruhuna Meksika’dan bakarken devrimcilerin uğraşını ve karşı-devrimcilerin yaptıklarını, kurmacayı ve gerçekleri buluşturarak anlatan Bolaño, bulanıklaştırılan hakikatleri yarattığı karakterler üzerinden sunmuştu okura. Karanlığın bir köşesinden yaptığı müşahedeleri, en olmadık vakitlerde en saçma niyetlerle bütünlerken bir labirente attığı okuru, mizahla ve hüzünle hayatın sakat ve sakatlayıcı taraflarına gerçek itmişti. Bunu yaparken geçmişi ve şimdiyi, geri dönüşler ve vakit atlamalarıyla bazen de çıkmaz sokaklar ve yan yollarla birbirine bağlamıştı.
Bolaño’nun içine yapbozlar koyduğu labirentteki laytmotif ise şiddetti. Böylelikle “kirli bir kalem” haline gelen müellif; can sıkıcı gerçekleri, kumpas ve yıkıntıları anlatırken eğriden hakikat çıkarma eforunun beyhudeliğini ortaya koymuştu her seferinde.
Söz konusu karanlığın ve ömrün kirli yanının bir anlatımı olan ‘Amerika Kıtasında Nazi Edebiyatı’, Bolaño’nun okura kurgu ve gerçek geçişlerini enikonu hissettirdiği; Amerika’nın neredeyse tamamına nüfuz etmiş Nazizmi ve çok sağı, kurmaca entelektüellerin ve muharrirlerin ömrü üzerinden anlattığı bir roman. Bir öteki deyişle sanatçı ve aydınların yükselttiği, bazen de yücelttiği şiddetin Bolañoca tabiri.
NAZİLER, KÜSKÜNLER VE ARIZALAR TOPLULUĞU
Sanatı ve edebiyatı, şiddetin ve faşizmin kaldıracı olarak kullanma fikri, öbür bir deyişle edebiyatın sağladığı saygınlıkla saf şiddeti perdeleme dileği ‘Amerika Kıtasında Nazi Edebiyatı’nda Bolaño’nun işlediği temel sıkıntı.
Bolaño, Amerika’dan Avrupa’ya bir yay çizerek faşizmin kıtalararası seyahatini, bireylere haysiyet kazandıran edebiyat ve sanat eksenine yerleştiriyor. Nazilerin yaptığı üzere edebiyatın muhakkak bir görüşü yaymada araç olarak kullanılışının Amerika’daki yansımasına ve “komünizm tehlikesine” karşı faşizmin “panzehir” haline getirilişine dair öyküler kurguluyor.
Bolaño, kurmaca entelektüellerin ve muharrirlerin ömür hikayeleri üzerinden, Avrupa’dan Amerika’ya esen şiddetli faşizm rüzgârının seyrini anlatırken Nazizmin ateşinin dolaylı biçimde nasıl körüklendiğini, bireylerin sonuçlarını düşünmediği sınıf atlama uğraşını gözler önüne seriyor. Edebiyatla ve şiirle, 1945 öncesi ve sonrası faşizmin aziz ve azizelerine dönüşen karakterler aracılığıyla Naziler, küskünler ve arızalar topluluğunun ortasına atıyor bizi.
“Hitler Avrupa için Tanrı’nın bir lütfu” diyenler, narsistler, “ideal insan” ya da “ari ırk” heveslerine kapılanlar edebiyata, şiire ve yayıncılığa el atarak var olmaya, rütbe ve takdir kazanmaya uğraşıyor. Dahası, “Altın Çağ”dan bahsederek Nazilerin Avrupa’da oturtmaya çalıştığı sistemin bir benzerinin, Amerika’da hayata nasıl geçirilebileceğini bir zafer arayışı ve telaşına düşerek tartışıyorlar. Silvio Salvatico karakterinin düşleri bu minvalde kıymetli bir örnek: “Gençlik vaatleri ortasında engizisyonun tekrar kurulması, umuma açık yerlerde fizikî ceza, ister Şilililere, ister Paraguaylılara, ister Bolivyalılara karşı bir cins ulusal spor olarak daima savaş hâli, erkekler için poligami, Arjantin ırkının büyük oranda kirlenmesinin önüne geçmek için yerlilerin yok edilmesi, Yahudi yurttaşların haklarının kısıtlanması, yıllardır süren Hispanik ve yerli birliktelikleriyle kararan ulusal deri renginin açılması için İskandinav ülkelerinden ağır göç, ömür uzunluğu süren edebiyat bursları, sanatkarlara vergi muafiyeti, Güney Amerika’da güçlü bir hava kuvvetleri meydana getirilmesi, Antarktika’nın sömürgeleştirilmesi, Patagonya’da yeni kentlerin inşa edilmesi yer alıyordu. Futbolcu ve fütüristti.”
Amerika Kıtasında Nazi Edebiyatı, Roberto Bolano, Mütercim: Çiğdem Öztürk, 240 syf., Can Yayınları, 2023.Komünizmin, kutsal kıymetlerin yanı sıra ahlaka ve hayatın olağan akışına ziyan verdiğini düşünüp kaleme kağıda sarılarak faşizm vaazlarıyla işleri hal yoluna sokmaya çabalayanlar üzerinden kurmaca bir edebiyat sözlüğü oluşturan Bolaño, Amerika’daki şiddet eğilimini resmediyor. “Yaşa Adolf Hitler” akrostişleri yapanlar, Falanjizm ve Nasyonal Sosyalizm sentezi bir rejim için kalem oynatanlar, Che’yi ve Castro’yu tarihin dışına itmeye yeltenenler, bu eğilimin ete kemiğe bürünmüş hali olarak karşımızda.
‘YENİ BİR ÇAĞIN ŞAFAĞINDAKİ’ YAZARLAR
Bolaño, devrimci ve anti-devrimci hareketleri de kattığı romanında, Latin Amerika’daki sosyalist ve komünist geleneğe karşı faşist dalganın, sanat ve edebiyatla soslanmış niyetlerine ağırlaşıyor. Sola karşı, Hıristiyanlığı ve Avrupa’daki faşizmin Amerika yorumunu koyup bu yolda şiirler ve romanlar kaleme alanlar, müellifin kurgusunda başrollerde: Hitler’e, Göring’e, toplama kamplarına ve anti-semitizme övgüler düzerek Dördüncü Reich hasretiyle yanıp tutuşanlar Videla’nın, Pinochet’nin ve kıta ülkelerini demir yumrukla yönetmeye talip olanların yanında saf tutanlar, devler ve kahramanlar bulunan romanlar yazanlar, Nazizmi simgeleyen alet edevatlar ve kılık kıyafet tasarlamaktan gurur duyanlar…
Bolaño’nun adeta ansiklopediyi andıran romanında, muharrirlerin ve entelektüellerin ömrü, Latin Amerika ülkelerindeki faşizm geçmişine dair fikri altyapıyla ve Nazi işbirlikçilerinin hayat kıssalarıyla paralellik gösteriyor.
İkinci Dünya Savaşı öncesinde, sırasında ve 1945 sonrasında Amerika’da gemi azıya alan çok sağ ve popülist dalganın çeşitli örneklerine rastlıyoruz romanda. Bunun yanında Bolaño, hem Avrupa hem de Amerika’da çok sağa meyilli entelektüellerin ve müelliflerin, eser ve aksiyonlarına, gerçek ve kurgu ortasına müphem bir çizgi çekerek göndermeler yapıyor.
“Yeni bir çağın şafağı”ndan coşkuyla bahsederek Avrupa’daki dostlarına selam gönderenler ise bu hududun tam üstünde duruyor. Münasebetiyle Bolaño, kurmaca entelektüellerin ve müelliflerin önünde iki yol bulunduğunu anlatırken romanın özüne dair bir ipucu sunuyor okura: “Gerçek ismi asla bilinemeyecek olsa da muhtemelen Max Mirebalais’ydi. (…) Sebatkâr ruhu sayesinde iki yıl içinde, Portau Prince’in El Monitor gazetesinde cemiyet haberleri sayfasında editör yardımcılığı misyonuna yükseldi, bu misyon sırasında başşehrin en hoş konutlarındaki davetlerde ve partilerde büyük hayret ve dehşet içinde parıltısını saçtı. Birinci andan itibaren bu dünyanın bir kesimi olmayı arzuladığı su götürmez bir gerçekti. Fazla gecikmeden bu dünyada yer edinmenin yalnızca ve yalnızca iki yolu olduğunu kavradı: Ya açık şiddet yoluyla -ki bunun pek oluru yoktu zira bir damla kan görmeye bile tahammülü olmayan sakin mizaçlı ve hudutları zayıf bir adamdı- ya da üstü örtük bir şiddet biçimi olan, beşere saygınlık kazandıran ve yolun başındaki kimi hassas ülkelerde sınıf atlamanın yollarından biri olan edebiyatla.”
Ölümü ve milliyetçiliği yüceltirken Musevileri, siyahları, eşcinselleri ve göçmenleri gaye tahtasına koyan müellifleri karşımıza çıkardığı kitabında Bolaño; Arjantin’deki, Brezilya’daki, Uruguay’daki, Guatemala’daki, Kolombiya’daki, ABD’deki, Şili’deki ve Meksika’daki faşizm girdabına yolluyor okuru.
Deliliğin, şuursuzluğun ve şiddetin, şiirin ve edebiyatın satır ortalarına gizlenen popülizmin ve faşizmin romanı olan ‘Amerika Kıtasında Nazi Edebiyatı’, coğrafyadaki bilinmeyen ve açık Nazizmin bir anlatımı. Öbür bir deyişle Bolaño’nun tanım ederek ve edebiyattaki izini sürerek faşizmle hesaplaştığı kült metinlerden.