Cihan Tuğal*
Türkiye, güç vakitlere gerçek gidiyor. Recep Tayyip Erdoğan, 28 Mayıs’ta yapılan ikinci çeşit seçimlerde oyların yüzde 52’sini alarak üçüncü periyot için yine seçilirken, muhalefet adayı Kemal Kılıçdaroğlu yüzde 48 oya aldı. Saygın anket kuruluşlarının birçoklarının, iktidardaki milliyetçi-İslamcı koalisyonun çoğunluğu kaybedeceğini öngörmesine rağmen, koalisyon bugün meclisteki 600 sandalyeden 320’den fazlasına sahip (344’ten düştü). Kılıçdaroğlu da Cumhurbaşkanı Seçimi’nde Erdoğan’ın evvelki rakiplerinden daha fazla oy almış olsa da partisi beklentilerin altında kaldı, 2019 lokal seçimlerinde elde ettiği yüzde 30 oyun tersine milletvekili seçimlerinde yüzde 25 alabildi. Muhalefet, alışılmadık derecede yüksek bir enflasyon ve vahim sarsıntı yardım çalışmalarının akabinde yapılan seçimin zamanlamasının kendi lehine olduğuna ikna olmuş durumdaydı. Pekala, umutları neden yıkıldı?
Erdoğancılığın direncinin bariz kurumsal nedenleri var. Hükümet yıllarca ana akım medyayı ve yargıyı tekelleştirdi. Hapishaneler aktivistler, gazeteciler ve siyasetçilerle dolup taşıyor. Ülkedeki gerçek manada örgütlü, sağcı olmayan tek güç olan Kürt muhalefeti, demokratik yolla seçilmiş belediye liderlerinin yerini devletin atadığı kayyumların getirildiğini gördü. Bu bireyler hükümetin doğu ve güneydoğu vilayetleri üzerindeki hakimiyetini güçlendirdi. Lakin bu buzdağının yalnızca görünen kısmı. Rejimin dayanıklılığı, yalnızca otoriterliğinin bir sonucu değil; popülaritesi bundan çok daha derinlerde yatıyor. Bunu anlamak için birçok yorumcunun ve muhalif siyasetçinin kabul etmeyi reddettiği üç temel faktörü kavramamız gerekiyor.
GÜÇ VE DİRENCİN DAYANAKLARI
Bunlardan birincisi ekonomik. Erdoğan idaresi, toplumun daha fakir kısımları ortasında itimat inşa etmek için toplumsal yardım programlarını kullanmanın yanı sıra devlet-kapitalizmi araçları da neoliberal programına entegre etti. Bu karışım, Türkiye’yi klasik olmayan ancak yeniden de bir formda sürdürülebilir yörüngede tuttu. Rejim, güvenlik ve savunma üzere makul kesimler için devlet fonlarını, ithal ikamesini ve seçici teşvikleri seferber etti. Birebir vakitte faiz oranlarını indirdi ve inşaat üzere düşük teknolojili bölümlerdeki üretimi destekledi. Bu tedbirler klâsik ekonomistleri ve profesyonel uzman grubu kendinden uzaklaştırırken AKP’nin küçük ve orta ölçekli işletmeler, devlete bağlı sermayedarlar ve bunların personelleri üzerindeki denetimini sıkılaştırdı.
İkinci faktör ise jeopolitik. Hükümetin Türkiye’yi bir Büyük Güç ve Doğu ve Batı ortasında bağımsız bir arabulucu olarak kabul ettirmeyi amaçlayan dış siyaseti ekonomik milliyetçiliğini tamamlıyor. Elbette gerçekte Türkiye global güçler istikrarını değiştirecek maddi bir temelden mahrum. Yeniden de Erdoğan destekçileri onu güçlü bir kilit aktör olarak sunuyor; en kuruntulu ideologlar ise onu yaklaşan İslam imparatorluğunun peygamberi olarak görüyor. Bu onun aurasını devam ettirmesine ve bilhassa de AKP’nin sağcı tabanındaki meşruiyetinin güçlendirmesine yardım etti.
Rejimin gücünün üçüncü ayağı sosyopolitik, yani kitle örgütlenmesindeki kapasitesi. AKP’nin güçlü mahallî örgütleri var; parti tıpkı vakitte hayır kuruluşları, sendikalar, gençlik kulüpleri ve birlikler üzere bir dizi sivil toplum örgütünü bünyesinde barındırıyor. Ayrıyeten Ülkücü paramiliter kanadı askeriyede, yüksek öğretimde ve emekçi sınıfına mensup Sünni mahallelerde takviye bulan sağ görüşlü Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ile yaptığı ittifaktan da faydalanıyor. Bu kümeler halk katmanlarına bir güç hissi, istikrar, kuvvet ve ekonomik zorlukların olduğu devirlerde bile birden fazla vakit maddi avantajlar sunuyor. Bunlara yalnızca Kürtlerin (Kürt olmayan bölgelerdeki sosyalist müttefiklerin desteklediği) kitle örgütleri karşılık geliyor. Lakin Kürt tersliğinin yaygınlığı, hem Türkleri hem Kürtleri içine alan karşı hegemon bloğun oluşumunu şimdiye dek engelledi.
MUHALEFET NE VAAT ETTİ?
Türkiye’deki seçim kampanyası bir yıldan uzun bir müddettir ülkenin karşı karşıya kaldığı en acil meselelerin üstünü örttü, hatta daha da şiddetlendirdi. Ana akım muhalefet, Altılı Masa olarak anılan seküler ve merkez sağ partilerden oluşuyor. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu partisi Cumhuriyet Halk Partisi’nden (CHP) Kemal Kılıçdaroğlu partilere liderlik ediyor. CHP 1960’lı yıllarda sola yönelse de hem iktisat siyaseti hem de Kürt problemine yaklaşımı açısından 1990’ların ortalarından beri sağa kayıyor. Koalisyonun en büyük ikinci partisi, MHP’den ayrılmış seküler bir parti olan ÂLÂ Parti, en az MHP kadar milliyetçi olmakla övünürken siyasi şiddet kullanmaya karşı çıkıyor. Koalisyonun küçük partilerinden ikisi ise eski başbakan yardımcısı Ali Babacan ile eski başbakan Ahmet Davutoğlu tarafından yönetiliyor. Küçük bir seçmen tabanları olmasına karşın, muhalefetin gündeminde kıymetli bir tesire sahip oldular.
Altılı Masa, seçim kampanyası sürecinde Türkiye’nin son kırk yıldaki hür piyasa ıslahatlarının toplumsal ve ekolojik tesirini tartışmayı reddetti, (Erdoğan’ın Rusya’ya artan yakınlığı ile neredeyse hiç değişmeyen) Batılı güçlere bağımlılığın maliyetini görmezden geldi; Kürt sıkıntıda ise çoğunlukla suskunluğunu sürdürdü. Tüm bu acil tahlil ve ilgi isteyen yakıcı hususları geçiştirerek güya Türkiye’nin tüm kederlerini çözecek büyük bir ‘restorasyon’ başlatacağı vaat etti. Bu programın en net kısımları hukukun üstünlüğüne dönüş ve Erdoğan’ın ‘evet efendimci’lerinin yerine ehil yöneticiler getirerek devlet kurumlarının yenilenmesiydi.
Ancak muhalefetin zımni emeli ülkenin 2010 öncesi gelişme stratejisine dönmek ve Batı ile yine olumlu alakalar kurmaktı. Babacan’ın AKP’nin önde gelen isimlerinden biri olduğu vakitlerde tasarladığı 2000’li yılların iktisat modeli süratli özelleştirme, yabancı sermaye akışları ve kabaran kamu borcuna dayanıyordu. Kılıçdaroğlu konuşmalarını yine dağıtıma ait muğlak sözlerle süslese de ülke içinde yönelik teklifinin aslı buydu.
Dış siyaseti da bir o kadar zayıftı. Altılı Masa geniş manada ABD’nin Orta Doğu’daki hegemonyasının bilfiil tasdiki ile tıpkı kapıya çıkan Batı yanlısı ve Rusya aykırısı bir çizgi benimsedi. Bunu yaparken bir yandan da Türkiye’nin Irak ve Suriye’ye yaptığı harekatlar üzere en acil bölgesel sıkıntıları ihmal etti. Kılıçdaroğlu, bu istikamette sorular sorulduğunda askeriye üzere devlet kurumlarının büsbütün bağımsız olduğunu öne sürdü; bu nedenle onlar ismine kelamlar de veremeyecekti. Milliyetçi-İslamcı koalisyon ise bilakis Batı aykırısı hisleri kışkırttı ve Türk tesirini dünya sahnesine yansıtmayı vaat etti. Kampanyası Osmanlı rönesansına ait milliyetçi hayalleri beslemeye dayanıyordu.
Muhalefet yüksek enflasyon ve sarsıntı dahil devletin makus idaresinin hükümete itimadı yok edeceğini umuyordu. Fakat sonuçta, bu bahislerdeki hüsran ve hayal kırıklığı misyondaki adayı devirmeye yetmedi. Bunun için müstakil, halka hitap eden somut bir alternatif vizyona gereksinim vardı. Altılı Masa ise bu vizyona sahip değildi. Aksaklığı ve iham vermeyen programı yazgısını belirledi.
MUHALEFETİN AÇMAZLARI
Muhalefet tarafındaki bir öteki çetrefil problem de Kürt hareketiydi. Kılıçdaroğlu’nun onların oyları olmadan kazanmasının mümkün olmadığı aşikar olsa da Kürtler en başından beri Altılı Masa dışında bırakılmıştı. CHP ve müttefikleri, Erdoğan’ın Suriye ve Irak’a yönelik askeri harekatlarını desteklese de Kürtlerin birçok onları hala ehven-i şer olarak görüyordu. Gerçekten, Kürt partisi YSP ve sosyalist müttefikleri seçimlerden birkaç hafta evvel Kılıçdaroğlu’na takviyesini açıkladı. Ama Kürtlerle görüşmeler muhalefet içinde çatlaklar yarattı. (İYİ Parti önderi Meral Akşener YSP açıklamasından çabucak evvel Altılı Masa’yı terk etti, birkaç gün sonra geri döndü.) Birinci tıp sonuçları açıklandığında ve Erdoğan’ın 5 puan farkla seçiminin birinci tipini önde kapattığı görüldüğünde, birçok yorumcu, Kılıçdaroğlu’nun Kürtlerle yakınlaşma uğraşlarının milliyetçi seçmeni kendinden uzaklaştırmaya mâl olduğunu söyledi. Aslına bakılacak olursa bilgiler de çok sayıda ÂLÂ Parti seçmeninin milletvekili seçimlerinde partilerini desteklediğine fakat Cumhurbaşkanı seçiminde Kılıçdaroğlu’nu desteklemeyi reddettiğine işaret ediyor.
Muhalefet bunun üzerine seçimin birinci çeşidi ile ikinci tipi ortasındaki iki haftalık vakit diliminde çok sağa kaydı; bunu yaparken bir formda Kürtleri yanında tutarken Suriyeli aykırısı ve Kürt zıddı seçmenleri çekmeyi umuyorlardı. Bu strateji eski bir MHP’li olan ve birinci cinste yarışan Cumhurbaşkanı adaylarından radikal göçmen zıddı aday Sinan Oğan’a giden yüzde 5 oyu elde etmeye dayanıyordu. Oğan’ın kendisinden onay alamayan Kılıçdaroğlu, onun en yüksek profilli destekçisi Ümit Özdağ ile bir muahede imzaladı; kelam konusu muahede -Kılıçdaroğlu’nun verdiği sayı 10 milyon- istenmeyen göçmenlerin tamamının hudut dışı edilmesi ve Erdoğan’ın Kürt tersi siyasetlerini devam ettirme kelamı veriyordu. Liberaller bunun gerçek bir taahhütten çok bir seçim taktiği olduğunu argüman etti. Lakin bu her halükarda sonuçsuz kaldı. İkinci çeşitte çok sağ oyların sırf yarısı Kılıçdaroğlu’na gitti; doğu ve güneydoğu vilayetlerinde seçime iştirak oranının düştüğü düşünüldüğünde, çok milliyetçiliğe dönük adımlar Kürtler ortasındaki seferberliği ortadan kaldırmış üzere görünüyordu.
Şimdi, ana akım muhalefet seçim mağlubiyeti sonrası artık sürdürülebilir olmayan liberalizm ile denetim edemediği milliyetçilik ortasında sıkışmış durumda. Bunlardan birincisi bir dizi aldatıcı beklenti ve umuda dayanıyor: Türkiye için AB’ye üyelik, Orta Doğu için Amerikan Barışı (Pax Americana) ve ucuz krediye dayanan lokal bir ekonomik model. Türkiye’nin en müreffeh on yıllık periyodu olan 2000’ler, Batı’dan gelen sıcak para, yüksek düzeylerdeki kamu borcu ve özel borçlara dayanıyordu. Batı’daki faiz artışlarını takiben global para akışları önemli manada yavaşladığında bu model sürdürülemez bir hale geldi. AKP’nin 2010’lu yıllardaki milliyetçi dönüşü bu değişimlere bir karşılıktı. Savaş sanayileri ve ithal ikameci siyasetleri, bir yandan Batı’ya öbür yandan Kürtlere karşı aleni sövgü için maddi temel sağladı. Ana akım muhalefetin milliyetçiliği misal bir maddi temel olmadan kulağa boş geliyor. Seçimin ikinci çeşidinden evvel hükümetin Kürt tersi telaffuzuyla uzunluk ölçüşemeyeceğini fark etti ve Suriyeli zıddı hislerden yararlanmaya çabaladı. Lakin bu atılım rejimin milliyetçi vesikası olmadan bu kumar asla başarılı olmayacaktı. Çok sağcı hisleri daha da doğallaştırmak ve Erdoğancılığın ideolojik temellerini güçlendirmekten öteki işe yaramadı.
NE YAPMALI?
Türkiye’nin önündeki soru şu: Geçmişten çok geleceğe dönük, liberal yahut milliyetçi olmayan bir alternatif inşa etme umudu var mı? Erdoğan’ın üçüncü periyodunda ihracata yönelik milliyetçiliği ucuz işgücü sömürüsünün şiddetlenmesine bağlı olacak. Teorik olarak bu, tüm ana akım siyasi partiler tarafından uzun vakittir göz arkası edilen alt sınıfları örgütlemek için bir fırsat yaratabilir. Erdoğan zıddı güçler hükümetin dışlayıcı siyasetlerini taklit etmek yerine hem çalışanları hem Kürtleri koalisyonlarına katmaya çalışabilir. İşbaşındakileri milliyetçilik konusunda alt edemediğini gören muhalefet bunun yerine Kürt hareketini ‘kabul edilebilir’ siyaset alanına getirmeyi amaçlayabilir. Erdoğan’ın otoriter popülizmi ile çabada orta sınıflara, bürokratlara ve ‘uzmanlara’ şimdiye dek ziyadesiyle bel bağladılar. 2023’deki tarihi mağlubiyet, varlığını sürdürebilen rastgele bir muhalefetin daha geniş bir taban inşa etmesi zorunluluğunu işaret ediyor.
*Bu yazı birinci olarak 31 Mayıs 2023 tarihinde Newleftreview.org sitesinde “Erdoğan’s Resilience” başlığıyla yayınlandı.
(Arabaşlıklar tarafımızdan eklenmiştir.)