Horace Walpole’un 1764 yılında yayınlanan ‘Otranto Şatosu’ isimli romanı, edebiyatta yeni bir tıbbın doğmasına neden olmuştu. Nedendir bilinmez, 5. yüzyılda Avrupa’da büyük bir istila dalgası yaratan, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünü hızlandıran “barbar” bir kavimden, yani Got’lardan esinlenerek bu yeni tipe “Gotik” ismi verildi. 1800’lerde oldukça yaygınlaşan, 1900’lerin başına kadar da popülerliğini sürdüren bu tıp, lanetli şatoları, labirente benzeyen dehlizleri, karanlık zindanları, devasa sütunları, bazen canlanıp etrafta dolaşanlara göz kırpan, gösterişli çerçeveler içindeki yağlı boya fotoğrafları ya da taş duvarların önünde duran lakin olur olmaz vakitlerde hareket eden şövalye zırhlarıyla, daha sonra gelişecek olan sinema sanatı için eşsiz bir materyal sunuyordu. Sırf yerler ya da karakter özellikleriyle değil, bahsin işleniş biçimiyle de sinema açısından farklı bir imkandı gotik. Her ne kadar, daha sonraları gelişecek ve tanınan sinemanın ögelerinden biri olacak “korku” çeşidine benzese de, ortalarında kıymetli farklılıklar vardı. Gotik edebiyat bizi korkutmayı amaçlamıyor, korktuğumuz kavramları alegorik biçimde ele alıyordu. Aslında, dehşet, romans ve gizemin bir ortaya gelmiş, iç içe gelmiş haliydi gotik. İnsan ruhunu harekete geçirme potansiyeli yüksek olan bu üç tıbbın bir ortada ele alınacağı sinemaların sinema dalının yüzünü güldürmesi kaçınılmaz olacaktı elbette.
Gotik edebiyat, akabinde da gotik sinema için en verimli materyallerden biri de vampirdi. Daha evvel vampir öyküleriyle karşılaşmıştı edebiyat dünyası lakin Bram Stoker’ın yazdığı, 1897’de yılında yayınlanan “Drakula”, vampir edebiyatının tüm dünyaya yayılmasını sağlamıştı. Gündüzleri tabutta uyuyan, geceleri avlanan, kurt, yarasa ve sıçan kılığına girebilen, küçücük deliklerden içeri sızabilen ve aynada görünmeyen bu kötücül kont, bir müddet sonra vampir kültünün simge ismi haline dönüştü. Elbette hem gotik hem endişe hem de bilim kurgu edebiyatın ögelerini barındıran, hatta birçok kişi tarafından birinci bilim kurgu roman sayılan ‘Frankenstein’ı da unutmamak gerek. Mary Shelley’in on sekiz yaşındayken yazmaya başladığı, yirmi yaşındayken yayımlattığı bu başyapıt da sinema kesimi için bulunmaz bir nimet olacaktı.
Frankenstein, Mary Shelley, Mütercim: Serpil Çağlayan, İrtibat Yayınları, 2017.Her şey üzere gotik edebiyat da yerinde durmadı, vakitle değişti, dönüştü. Kimi vakit tanınan oldu, kimi vakit gözden düştü, kimi vakit da edebiyattaki ve sinemadaki gotik ögeler farklı cinslerin ortasına sızdı, tabir yerindeyse hibrit cinslerin doğmasına neden oldu. 1809’da Boston’da doğup 1849’da ölen, topu topu kırk yıllık hayatına edebiyatın birçok alanında öncü olabilme muvaffakiyetini sığdıran Edgar Allan Poe ile birlikte gotik de rotasını İngiltere’den Amerika’ya çevirdi ve Avrupa’da Baudelaire’in başını çektiği dekadans edebiyatı, ABD’de kendine yeni ve çok güçlü bir temsilci bulmuş oldu. Vakitle sinema kesimine ilham verecek olan birçok hikayeye imza atan Poe, gotiğin de rotasını değiştirdi ve insan ruhu, birinci sefer bir yer olarak gotik edebiyata dahil oldu. Hayaletli şatoların, ağaç kollarının camları dövdüğü rüzgarlı, terk edilmiş harap meskenlerin, ölülerin ruhlarının cirit attığı loş ve rutubet kokulu mahzenlerin yerine, insan ruhundaki karanlık dehlizler hikayelerin asıl yerleri haline dönüşmüştü artık. Freud’un daha sonra, büyük oranda Poe’dan yola çıkarak ortaya koyacağı “tekinsizlik” kavramı sayesinde, hem edebiyatta hem sinemada tekraren işlenecek olan bir hususun, ruhsal tansiyonun de tohumları güçlü biçimde atılmış oldu böylelikle.
1960’lardan sonra da gotik modüllerine ayrıldı, her modül kendi içinde öteki bir bütün oluşturacak şeklide güçlendi, yaygınlaştı. Elbette, asırlarca süren bu edebi birikimin izini süren, ‘Dracula’dan ‘Carmilla’ya, Vatek’ten Tolstoy’un ‘Vurdalak Ailesi’ne uzanan, oradan Poe’nun Lovecraft’ın tüm külliyatını baş tacı edip, onların çizdiği çizgiden, o çizgiye kendi biçimlerini ve üsluplarını da ekleyerek ilerleyen çağdaş vakitlerin değerli muharrirleri bu yeni bütünü ustalıkla şekillendirdiler: Stephan King, Dean Koontz, Clive Barker ve daha nicesi… Böylelikle, gotikten başlayıp klasik dehşet edebiyatına uzanan, oradan da filizlenip, rahatlıkla şeytan edebiyatı, hayalet edebiyatı, kurt adam edebiyatı, zombi edebiyatı, okült edebiyat, kıyamet sonrası endişe edebiyatı, psişik roman, ruhsal kaygı, paranormal edebiyat üzere tiplere ayırabileceğimiz birçok spekülatif alt cins doğdu. Ve her biri de, beyazperdede kırmızı birer leke olarak bazen ucuz bütçeli sinemalara bazen sanat dozu yüksek şenlik sinemalarına bazen de izlenme rekorları kıran Hollywood sinemasına taze kan verdiler.
BEYAZPERDEDE KIRMIZI LEKE
Kaya Özkaracalar’ın ‘Gotik’ isimli kitabından (L&M Yayınları, Ekim 2005) öğrendiğimize nazaran, sinema tarihinin birinci gotik yapıtı, 1896 yılında çekilen, Goerges Melies’in “Le Manoir du Diable”siymiş. İki dakikalık bu kısa sinema, bir Ortaçağ şatosunun içinde uçan yarasanın Mefisto’ya dönüşmesini anlatıyormuş. Sessiz sinema devrinde çekilen sinemaların büyük çoğunluğu üzere, bu kısa sinema de bugün arşivlerde bulunmuyor ve hiçbirimizin izleme imkanı yok. Bu yüzden de, gotik sinemanın tarihini, 1910 yılında çekilen F”rankenstein” isimli sinemayla başlatabiliriz. J. Searle Dawley’in yazıp yönettiği bu sinema, New York’taki Edison Stüdyoları’nda çekilmişti ve yalnızca on iki dakika uzunluğundaydı. O günden bu güne, Frankenstein yüz otuzdan fazla sinemaya husus oldu.
Eğer ‘Frankenstein’ isimli roman yazılmamış, kimi romana bağlı kimi ondan ilham alıp diğer sulara açılan yüzlerce sinema çekilmemiş olsaydı, bugün Cronenberg sineması diye adlandırabildiğimiz bir cins olur muydu ya da Cronenberg ilhamını öbür bir yerden alabilir miydi, diye sorabiliriz. Pekala bir çeşit vücut takıntısı olduğunu sav edebileceğimiz Cronenberg, sinema lisanını, büyük oranda vücudun parçalanması ve tekrar üretilmesi üzerine kurmuştu. Mutantlara, bedeni farklı organlar üreten insanlara sıkılıkla rastlıyoruz Cronenberg sinemalarında. (Ki koltukaltında anüs gibisi bir organ oluşması ve oradan, penis gibisi, kana susamış bir çıkıntının uzaması, vücut deformasyonunun metaforik anlatımı açısından verilebilecek tahminen de en uç örnek.)
Bahsettiğimiz, o on iki dakikalık birinci “Frankenstein” uyarlamasından on bir yıl sonra, 1921 yılında, bu sefer Drakula, “Nosferatu” ismiyle sinemaya çekilecek ve bu sinema, vampir sinemaları furyasının birinci örneği olarak tarihe geçecekti. Alman sinemasının bir eseri olan “Nosferatu”dan on yıl sonra Hollywood da “Drakula”yı keşfedecek ve 1931 yılında birinci “Drakula” uyarlamasını çekecekti.
O günden bu güne sayısını tam olarak tespit edemeyeceğimiz kadar çok Drakula sineması çekildi fakat bunların bir kısmı hakikaten edebiyat uyarlamasıyken, büyük çoğunluğu da bir vampir kültü haline dönüşmüş olan Drakula’nın ismini kullanan, kitapla pek ilgisi olmayan ya da kitapla ortasında ince, zayıf bağlar bulunan vampir öyküleriydi. Bu evrede, Türkiye sinemasının birinci endişe sineması olarak tarihe geçen “Drakula İstanbul’da” isimli sinemadan de kelam etmek gerekir. Senaryosunu Ümit Deniz’in yazdığı, 1953 tarihli bu sinema, birebir vakitte edebiyatımızdaki birinci gotik yapıtlarından biri olarak kabul edilen, Ali İstek Seyfi’nin yazdığı ‘Kazıklı Voyvoda’ isimli romanın sinema uyarlamasıydı. (Bu roman, 1997 yılında, Giovanni Scognamillo’nun önsözüyle, Drakula İstanbul’da ismiyle tekrar yayınlandı.) Aslında Ali İstek Seyfi de özgün bir roman yazmamış, Bram Stoker’ın ‘Drakula’sını kısaltmış, kurgunun temel ögelerine bağlı kalarak kıssayı yalnızca Türkçeye değil, Türkiye’ye uyarlamıştı. Özgün romanda, Karpatlardaki şatosundan çıkıp 1880’lerin Londra’sına giden Kont Drakula, Seyfi’nin yapıtında, tekrar Karpatlardan yola çıkıp bu kere 1920’lerin İstanbul’una gelir. Romandaki genç avukat Harker Azmi Bey’e, Mina Güzin’e, Lucy ise Şadan’a dönüşür. Hazır Drakula’nın tarihteki Türk düşmanı Kazıklı Voyvoda olduğu açık edilmişken ve bu uyarlama bir Türk müellifin kaleminden çıkmışken, olayın Türk yöntemi bir sonla bitmesini de yadırgamamak gerekir. Kahraman, Drakula’nın kalbine kazığı saplarken şöyle seslenir: “Tuna uzunluklarında kazığa çakılan ırkdaşlarımın ve Şadanımın öcü!”
Drakula İstanbul’da (1953)Filmde, romandaki bu replik kullanılmamış. Sinemanın son sahnelerinde, Azmi, Drakula’nın kalbine kazığı sapladıktan sonra konuta döner ve evvel yatak odasındaki, sonra da mutfaktaki bütün sarımsakları camdan aşağı atar. Artık vampir tehlikesi geçtiğine nazaran, her yere sarımsak asmanın manası kalmamıştır. Fakat Güzin, “ben onları yemekte kullanıyordum,” diye itiraz eder. Azmi’nin kararı mutlaktır: “Ben artık meskende sarımsak istemiyorum.” Güzin, “İmambayıldıyı da mı sarımsaksız pişireyim?” diye sorar. “Evet,” der Azmi. “Onu da!”
KADIN VAMPİRLER
Romanın ve sinemanın tarihini, toplumsal dönüşümlerin tarihinden farklı okuyamayız elbette. 1960’ların sonu, bilhassa de 1970’lerden itibaren tüm dünyada erotik sinema rüzgarları eserken, erotik Drakula’lar, biseksüel Drakula’lar, hatta Drakula pornoları piyasaya çıkmaya başlamış, bu ortada, genel manada gotik özellikleri koruyarak çekilen vampir sinemalarındaki vampirler de, artık daha seksi, erotik bayanları ısırmaya başlamıştı. Derken bayan vampirler, yani vampirellalar sıklıkla görülmeye başlandı periyodun hem çizgi romanlarında hem de sinemalarında.
Tarihsel olarak baktığımızda, bayan vampir birinci kere bu devirde ortaya çıkmış bir kavram değildi. Birinci bayan vampirle, gotik edebiyatın daha birinci yıllarında karşılaşmıştık. Sheridan Le Fanu’nun 1872’de yayınlanan ‘Carmilla’ isimli uzun hikayesi, ıssız bir bölgedeki bir şatoda babasıyla birlikte yaşayan Laura’nın, günün birinde kendi yaşıtı olan Carmilla’yla tanışmasıyla başlar. İddia edebileceğimiz üzere Carmilla vampirdir ve Laura’yı tesiri altına alır.
Carmilla, Sheridan Le Fanu, Tercüman: Yiğit Yavuz, İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.Zizek, “Vampirin peşinde olduğu yaşam kaynağı kandır, ama bunu vazgeçilmez bir erotizm kisvesi altında öyle bir sunar ki, bayanın tek yapabildiği kendini hazzın kucağına bırakmaktır,” der. Aslında Drakula başta olmak üzere bütün vampirler bayanları tesiri alırlar ve bayan tehlikeyi fark etse bile, vampirin çekim alanından kurtulamaz ve kendini ona teslim eder. Carmilla’da da tıpkı çekim özelliği vardır fakat bu kere, genç bir bayan vampir, diğer bir genç bayanı kendi çekim alanına sokmuştur. Vampirlerin özelliklerinden biri olan ağır şehvet duygusu, bu kere bir bayanın öteki bir bayana duyduğu şehvet olarak ortaya çıkar. Bu durumun yalnızca gotik edebiyatta değil, tüm edebiyat alanında öncü bir fonksiyon görmesinin nedeni, kelamı edilen periyodun Viktorya periyodu olmasıdır. Viktorya devrinde, sırf edebiyatta değil, hayatın hiçbir alanında bayanları cinsellikle bağdaştırmak, bir bayanda cinsel istek ya da haz duygusu olduğundan kelam etmek mümkün değildi. Tam da bu yıllarda öncü bir bayan muharrir çıkmış, bir bayan vampirin cinsel isteğinden ve taşıdığı haz hissinden kelam etmişti; üstelik bayanın cinsel dileği bir erkeğe değil, bir bayana yönelikti.
Zamanla ‘Carmilla’ sinema dalında “kadın vampir”i tanımlayan kült bir isim haline dönüştü, konusu Le Fanu’nun yapıtıyla ilişkili olan ya da olmayan çok sayıda Carmilla sineması çekildi. Bu sinemalar ortasında en dikkat çekicilerinden birinin, Roy Ward Baker direktörlüğünde çekilen, 1970 imali “Vampir Aşıklar” olduğunu söylemek gerek. Senaryonun Sheridan Le Fanu’nun özgün kıssasıyla pek münasebeti olmasa da, devrin bayan vampirlerinin ele alınışı, hem erotizm hem vahşet hem de tansiyon dozlarının yerli yerinde kullanılması açısından dikkate bedel bir sinemaydı “Vampir Aşıklar.”
Uzun vakittir, gotik ögeler taşıyan sinemalar, bilhassa de endişe ve tansiyon sinemaları çekilse de direkt gotik diye isimlendirebileceğimiz sinemalarla çok fazla karşılaşmıyoruz. Bilhassa de gotik yapıtların sinemaya uyarlanmasıyla neredeyse 1980’lerden beri nadiren karşılaşıyoruz. Bu açıdan, Emily Harris direktörlüğünde, 2019 yılında çekilen “Carmilla” isimli sinema, hem hususun işleniş stili hem de yapıtın temel akışına uygunluğu açısından oldukça bedelli bence. Sheridan Le Fanu’nun okura yalnızca hissettirebildiği iki genç bayan ortasındaki cinsel çekim, bu sinemada, daha cesurca lakin çocuksuluk ve masumiyet sonları içinde kalarak lezbiyen bir aşk olarak işlenmiş. Öykünün finali sinemada değiştirilmiş; fakat çok daha etkileyici bir final olduğunu da söylemek gerek. Bu melodramatik final, vampirin vefatının aslında aşkın da vefatı olduğunu söylüyor bize. Günümüzde vampir yok, vampire inan da… Pekala ya aşka?
GENİŞ BİR POE PARANTEZİ
Konu gotik olduğuna nazaran, Edgar Allan Poe için geniş bir parantez açmak, hatta en geniş parantezi Poe’ya açmak gerek. Bence, çok sayıda Poe hikayesinin sinemaya uyarlanmış olması, hem hikayelerin çarpıcılığından hem de sinematografik yapıya uygunluğundan kaynaklanıyor. Aslında Poe’yu okurken ister istemez kendinizi onun yarattığı atmosferin içinde buluyorsunuz ve zihniniz öykünün akışını bir sinema rulosu üzere gözünüzün önünden geçiriyor.
Tahmin edileceği üzere, ‘Kuzgun’, ‘Morgue Sokağı Cinayetleri’, ‘Kara Kedi’, ‘Usher Evi’nin Çöküşü’, ‘Kızıl Mevtin Maskesi’ üzere birinci akla gelebilecek Poe klasikleri ve daha kacı sinemaya çekildi, hâlâ da çekiliyor ya da Poe’dan el alan hikayeler diğer bir sinema lisanı aracılığıyla yeni sinemalara husus oluyor.
Bu sinemalardan en eski tarihli olanlardan biri, 1935 üretimi “The Raven”. 1931 imali “Frankenstein” isimli sinemadaki rolüyle bir gecede üne kavuşan ve kaygı sinemalarının aranılan aktörü haline dönüşen Boris Karloff ve tekrar 1931 üretimi “Drakula”daki Kont Drakula rolüyle endişe ve gotik sinemanın sembol isimlerinden biri olan Bela Lugosi’nin oynadığı “The Raven” isimli sinemada o meşhur kuzgun ortalıkta çok fazla görünmüyor, daha çok Poe’nun öykülerinden etkilenerek cinayetler işleyen mecnun bir hekim anlatılıyordu. 1994 üretimi “The Crow” ise, konusunu Poe’nun “The Raven”ından alan başarılı bir Poe atmosferi sineması. Direkt kuzgunu anlatmayan lakin içerdiği cinayet, intikam ve paranormal olay dozuyla Poe’nun ruhunu çok yeterli yansıtan bir sinema.
Gotik atmosferi en yeterli yansıtan Poe uyarlaması sinemalardan biri de 1960 üretimi “Usher Evi”ydi. Poe’nun ‘Usher Evi’nin Çöküşü’ isimli hikayesinden yola çıkılarak çekilen sinemada, nişanlısını canlı diri gömen Rodrick Usher’ın ve kayınbiraderinin insanı ürperten kıssasını izliyoruz. Ürperten dedik lakin, 1964 üretimi “Kızıl Vefatın Maskesi”ni izlemeden bu terimi kullanmamak gerekirdi aslında. Poe’nun birebir isimli hikayesinden uyarlanan bu sinema, tıpkı vakitte en karanlık Poe uyarlamalarından biri. Bilhassa de cinayetli, ayinli, danslı final sahnesiyle zihinlere karanlığı kazıyan bir uyarlama “Kızıl Mevtin Maskesi”.
Kızıl Mevtin Maskesi (1964)Sinemadaki Poe uyarlamaları ya da esinlenmeleri saymakla bitmez ancak, son olarak Julie Taymor’un direktörlüğüyle 1992 yılında çekilen “Fool’s Fire”dan da kısaca kelam etmek gerekir. Poe’nun ‘Hop-Frog’ isimli hikayesinin uyarlaması olan bu etkileyici sinema gerçek bir grotesk şölen sunuyor, elbette bu şekilden hoşlanan azınlığa. Cüce bir saray soytarısının saraydakilerden intikam alma öyküsünü, animasyonlar, irkiltici görseller ve kukla şovları ortasında izliyoruz.
Gotik romanlardan, hikayelerden gotik sinemaya uzanan yol kısmen korkutucu kısmen ürpertici lakin daha çok da eğlenceli. Zati belirtmiştik; gotik, dehşet, romans ve gizemin harmanlanmış halidir. Ve en kıymetli özellikleri de, akla değil hislere hitap etmesi, gerçekliğe muhalif ögeler içermesi, eğiticilikten mümkün olduğunca uzak durması ve katiyetle eğlenceli olmasıdır.