1947 yılının birinci aylarında genç bir Alman müellif yatırıldığı hastanede hayatını kaybeder. Öldüğünde şimdi 26 yaşındadır. Cenazesi morga alınırken radyoda yazdığı son tiyatro oyununun sesi işitilir. Trajik bir andır yaşananlar. Onca uğraş, askerlik yapmamak, savaşa yazılmamak için gösterilen onca efor boşa gitmiştir güya. Fırtınalı bir denizde hayatta kalmak için efor sarf eden bu genç adamın yazdıkları yıllar sonra sadece Alman edebiyatının değil dünya edebiyatının da kıymetli yapıtları ortasındaki yerini alır. Savaşın emzirdiği, büyüttüğü, sonunda koca bir yalnızlığa mahkûm ettiği bu genç adam Wolfgang Borchert’ten diğeri değildir. Yıkım edebiyatının, yani “edebiyatın sıfır noktasının” en genç müellifidir.
Ölmeden evvel yazdığı son oyunu ‘Kapıların Dışında’, Türkçeye 1962 yılında Behçet Necatigil, sonrasında ‘Bu Salı’ yapıtını de Kamuran Şipal 1965 yılında çevirir. Türkçedeki okur birinci sefer o vakit tanışır Borchert’le. Pek natürel ki bu genç muharririn yapıtları bunlarla hudutlu değildir, neredeyse yapıtlarının tamamı çeşitli vakitlerde Türkçeye aktarılıp okuruyla buluşturuldu. En son Everest Yayınları’nda Nilgin Tanış Polat’ın yayın koordinatörlüğünde ‘Geçen Salı’ ismiyle bu genç muharririn bir seçkisi yayımlandı. Yayıma hazırlanan kitap kolektif bir eser olması bakımından değerli. Zira 18 muharrir, Borchert’in birer hikayesini Türkçeye neredeyse birebir lisan lezzetiyle aktardı.
Karaciğer yetmezliği nedeniyle hayatını kaybeden muharririn, o son anlarındaki hisleri ortasında muhtemelen “ölüme” dair pek bir şey yoktu. Kısa mühlet öncesine kadar milyonlarca insan ömrünü yitirmiş, bayanlı erkekli pek çok genç sakatlanmış, kentler yaşanmayacak kadar harabeye dönmüş, mevtin hayatın kendisinden çok kutsandığı bir vakit yaşanmıştır zira. Yani hayatı vefatla eşitleyen bir vakit yaşanmıştır: Birinci ve İkinci Dünya Savaşı.
Wolfgang Borchert’i birinci sefer doksanlı yılların sonunda Cem Yayınevi’nin ‘Çağdaş Alman Öyküleri’ isimli çalışmasında, Melahat Togar’ın ihtimamlı çevirisiyle tanıdım. Togar, Borchert’in hikayesini ‘Ne Makus Kahve, Bu Bu türlü?’ ismiyle Türkçeleştirmişti. Tıpkı hikaye ‘Geçen Salı’ seçkisinde Yücel Mert Çakır’ın ‘Kahvenin Hiç Tadı Yok’ ismiyle çevrilmiş bu sefer. Hikayede İlah ile ilgili söylenen kelamlar ortadan yıllar geçmesine karşın pek çok insanın aklında kalmıştır. “Tanrı’nın yüzü yoktu ki- Yüzü olmayınca, kulakları da yoktu, besbelli. –Terk edilmişliklerinin en büyük nedeni işte bu idi: Kulakları olmayan bir İlah, onları, sırf, soluk almaya itelemiş bir İlah. Zalim ve ulu.”(1)
Peki, Borchert’in Tanrı’ya karşı bu sert kelamlarının nedeni ne olabilir?
Geçen Salı – Çağdaş Klasikler, Wolfgang Borchert, 144 syf., Everest Yayınları, 2023.Borchert’in savaşı şahsen yaşamış ve savaş sonrası periyotta Almanya’da yaşanan yıkıcı sonuçları gözlemlemiş bir müellif olduğu düşünüldüğünde, savaşın akabinde kaleme aldığı kısa hikayelerinde, Tanrı’ya isyanı, insanların yaşadığı acıları, kayıpları ve ümitsizliği yansıtması olağan.
Sadece 26 yıl süren hayatının en verimli yılları savaşarak geçti, sonunda karaciğeri iflas edip genç yaşında hayatını yitirdi. Muhtemelen onca tankın, uçağın, silahın ortasında bir virüsün neden olduğu enfeksiyon nedeniyle öleceğini bir sefer bile düşünmemişti. Kim bilir tahminen de vefata yaklaştığı o karanlık noktada aklındaki tek şey Tanrı’nın olup olmadığı ya da neden bir şarapnelin, bir merminin, bir bombanın canını almadığıydı.
Borchert’in hayatını bilmek, son anında neler düşündüğüne dair bir fikir verebilir bize. Bu genç adam onu savaşa çağıran Hitler faşizminden hiç hazzetmemesine karşın “Hitler Gençliği’ne” katılmak zorunda kalır. Genç yaşına karşın ne istediğini bilecek kadar aklı başında biri, birebir vakitte savaşa ve Hitler faşizmine dair fikirleri Gestapo’nun güzeline gitmeyecek kadar da tehlikelidir. Hitler Gençliği’nden ayrıldıktan kısa mühlet sonra bir mazeretle tutuklanır bu genç adam. Özgür bırakıldıktan sonra bir taraftan kitapçıda çalışır, öbür taraftan oyunculuk eğitimi alır. 1941 yılının Temmuz ve Kasım ayları ortasında askeri eğitim görür, akabinde karşı çıkmasına karşın cepheye gönderilir. Askerlik yapmamak için kendini taammüden yaralama suçlamasıyla hâkim karşısına çıkarılır, üç aylık mahpus cezasının akabinde özgür bırakılır. Lakin dışardaki hayatı uzun sürmez; yazışmaları, mektupları ve bilhassa Nazi Propaganda Bakanı Joseph Goebbels ile ilgili yazdıkları bardağı taşıran son damla olur, vatan hainliğiyle suçlanıp tutuklanır ve bir defa daha cezaevine atılır. Bu genç adam o yıllarda mahpus ve askerlik ortasında sık sık mekik dokur. Her cezaevi çıkışı askere masraf, askerdeki her vukuatı cezaeviyle sonuçlanır yeniden. Askere son kere çağrıldığında bu sefer ayakları donar, askeri hastaneye yatışı yapılır. Savaştan kurtulduğunu sandığı sırada bu sefer de sarılığa yakalanır. Muhtemelen bu genç adamın Tanrı’yla ilgisini bozan da bu yaşadıkları olur. O periyot yaşananlara ve yaşadıklarına bakınca, yaşananların tümünden insanın yıkıcı fikrini sorumlu tutmak yerine Tanrı’yı suçlaması hayli olağan. Zira İki Dünya Savaşı bütün dünyada yüzyıla yayılan bir travmaya dönüşmüştü. Savaşın yıkıcılığı o kadar trajikti ki, sanatkarın o yıkımı bütünüyle anlatabilmesi, ya da bundan kaçabilmesi neredeyse imkânsızdı. Yıkımın enkazı dünyaydı ve üzerinde fikir yürütülemeyecek derece fecî bir yerdi. İnsanoğlu, kendi eliyle bir trajedi yaratmış ve yarattığı bu trajediden nasıl kurtulması gerektiğini bilmeyecek kadar da aciz kalmıştı. Bunu durdurabilecek yegân güç Tanrı’dan diğeri olamazdı. O da Borchert’e nazaran ortalıkta yoktu. Hikayeleri insanların ruhsal yıkımını, askerlerin yaşadığı trajediyi, yıkılan kentleri, parçalanan hayalleri, ümitsizliği ve çaresizliği anlatır. Tam da bu nedenle bu genç muharrir İkinci Dünya Savaşı sonrası devrin değerli Alman müelliflerinden biri olarak kabul edilir. Savaşın yıkıcı tesirlerini, insanların yaşadığı acıları ve ümitsizlikleri bahis alan kısa hikayeleri ve oyunlarıyla tanınmasının nedeni budur.
Geçen Salı seçkisindeki ‘Ağır Toplar’ isimli birinci hikayede, ‘Ne Makûs Kahve, Bu Bu türlü?’ hikayesindeki üzere Tanrı’ya dair misal sözlerle karşılaşırız yeniden.
“Gece saatlerce oturdular. Uyumadılar. Sonra biri şöyle dedi:
Ama İlah bizi bu hale getirdi.
Ama Tanrı’nın bir mazereti var, dedi oburu, İlah aslında yok.
Yani o yok mu? Diye sordu birincisi.
Onun tek mazereti bu, diye yanıtladı ikincisi.
Ama biz- biz varız, diye fısıldadı birincisi.
Evet, biz varız, diye fısıldadı oburu.”(2)
Borchert muhtemelen Tanrı’nın yaşananları, yıkımı, atılan atom bombasını, öldürülen milyonlarca insanı, yıkılan yüzlerce kenti görüp sessiz kaldığını düşünmüş olmalı ki üstteki üzere kısa hikayelerinde sık sık misal sözler kullanır.
Şüphesiz ki vefat her canlıyı eninde sonunda bulacak biyolojik bir gerçekliktir. Ancak vefatı kalanlar için trajediye dönüştüren en değerli şey tahminen de genç yaştaki insanların hayattan bu formda koparılmasıdır. Bu da Borchert’in neden bu kadar sert bir ifadeyi de kullandığını açıklıyor. Kelamları, “Bunca acının nedeninin insanlık olduğunu biliyorum Tanrı’m, neden yaşanan bu dehşetli trajediyi durdurmuyorsun!” der üzeredir adeta.
İnsanlık yıkıcı bir savaşa teslim olmuş, geriye vefattan, korkudan, endişeden, ümitsizlikten öteki bir şey kalmamıştır. Zira dünya, hayatta kalanların korkmamak için ıslık çaldıkları devasa bir mezarlıktan öbür bir yer değildir artık. Lapa Lapa Kar hikayesinde nöbet yerinde bekleyen bir askerin ruh halini o kadar güzel anlatır ki, yazdığı kişi sıradan bir asker değil kendisidir güya:
“O sırada müzik söylemeye başladı. Yüksek sesle söylüyordu, kaygıyı artık duymasın diye. Ve iç geçirme sesini artık duymasın diye. Ve artık donmasın diye. Müzik söylüyordu. Ve kaygıyı artık duymuyordu. Noel müzikleri söylüyordu ve iç geçirme sesini artık duymuyordu. Bir Rus ormanında yüksek sesle Noel müzikleri söylüyordu. Zira Rus ormanındaki gece mavisi kol budak üzerinde kar birikmişti. Çok kar vardı.”(3)
Mezarlıkta müzik söylemek beşere kaygıyı unutturan bir aksiyondur ve bu birebir vakitte insanın kayıtsız kalma isteğinin da dışavurumudur. Bunlar, ölen binlerce askerin ortasında nöbet tutan ve az sonra öleceğini düşünen bir askerin kelamları değil de nedir?
Borchert’in bilindik kalıpların dışına çıkmasının, kendine has edebi bir dünya inşa etmesinin, Tanrı’yla ettiği epey arbedenin, umudunun ve ümitsizliğinin nedeni dışavurumcu bir müellif olmasıdır. Tanrı’yı suçlamasının aslında bir yakarış olduğu, vefatı anlatırken de hayatın kutsallığını ve umudu göstermek istediği açıktır. Galiba insan, öldürmek için değil de öldürmemek için bir Tanrı’ya muhtaçlık duyuyor. Borchert’in kısa hikayelerinde isyanı ve umudu çağıran sesinin nedeni bu olsa gerek. Akla Jean Paul Sartre’ın, Paul Nizan’ın ‘Aden, Arabistan’ romanına yazdığı önsözdeki bir pasaj geliyor.
“Nizan kalkıp kimi gençlere şunu diyecektir: Tevazudan öleceksiniz, arzulamaktan çekinmeyin, azla yetinmeyin, vücudunuzda dört dönen ve savaş yapan vahim güçleri özgür bırakın, imkânsızı istemekten utanmayın: Bize gereken bu. Başkalarınaysa şöyle kaygısı: Öfkenizi, bu öfkeyi yaratanlara yönlendirin, acınızdan kaçmayın, onun sebeplerini bulun ve ortadan kaldırın.”(4)
Şüphesiz Borchert yaşasaydı ve Sartre onun hakkında bir şeyler yazsaydı, muhtemelen bu genç adam hakkında birebir kelamları söylerdi.
Polat’ın hazırladığı ‘Geçen Salı’ derlemesi, okuruna Bortchert’in metinlerini bir ortada görme imkânı sunuyor. Derlemedeki hikayelerin bilhassa “Edebiyatın Sıfır Noktası” ya da başka ismiyle “Yıkım Edebiyatı” meraklıları için baştan sona ilgi uyandıran, çok şey öğreten, hissiyle okurunu derinden etkileyen hikayeler olduğunu belirtmek gerekiyor.
1. Seçme Alman Hikayeleri, Çev. Melahat Togar, Cem Yayınevi, 2. Basım İstanbul, S. 56
2. Wolfgang Borchert, Geçen Salı, Yayıma Hazırlayan: Nilgin Tanış Polat, Hikayeyi çev. Tuna Cahit Gençyılmaz, S. 20
3. Wolfgang Borchert, Geçen Salı, Yayıma Hazırlayan: Nilgin Tanış Polat, Hikayeyi çev. Tuna Cahit Gençyılmaz, S. 24.
4. Paul Nizan, Aden, Arabistan, Çev. Şule Çiltaş, Kanat yayınları, S. 9