Namık Alkan
İZMİR – Türkiye’de Ağustos enflasyonu TÜİK’e nazaran yıllık yüzde 58,94, ENAG’a nazaran ise yüzde 128, 05 olarak gerçekleşti. TÜİK dataları ile bile bakıldığında Zimbabve, Surinam, Suriye üzere ülkeleri göz arkası ettiğimizde enflasyonda dünya şampiyonuyuz.
Orta Vadeli Program’da yıl sonu enflasyon beklentisi %58’den %65’e yükseltilirken, 2024 sonu ve 2025 sonu resmi enflasyon beklentisi de sırasıyla %33 ve %15 olarak ilan edildi. Trinity College-Hartford-ABD İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Hasan Cömert ile OVP, enflasyon ve hükümetin enflasyon maksatlarını konuştuk.
‘ENFLASYONDA DÜNYA ŞAMPİYONUYUZ’
Türkiye’de Ağustos enflasyonu TÜİK’e nazaran yıllık yüzde 58,94, ENAG’a nazaran ise yüzde 128, 05 olarak gerçekleşti. Öncelikle açıklanan enflasyon datalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Gerçi TÜİK bilgileri bile Türkiye`yi Zimbabve, Surinam, Suriye üzere bir ekip ülkeleri göz gerisi ettiğimizde dünya şampiyonu yapmaya yetiyor ancak dediğiniz üzere, yıllık bazda ENAG’ın açıkladığı enflasyon TÜİK sayılarının bile çok üzerinde. Bu hayli bir vakittir bu türlü. Fakat aylık bazda baktığımızda Ağustos ayında değişik bir gelişme yaşandığını not etmemiz gerekir. TÜİK’e nazaran enflasyon Ağustos ayında % 9,09 artarken ENAG’ın e-TÜFE’si % 8,59 arttı. Bu açıdan uzun vakit sonra birinci kez TÜİK sayıları ENAG enflasyonunun üstünde açıklandı. İstanbul Ticaret Odası’nın açıkladığı İstanbul Ücretliler Geçinme Endeksi’ndeki artış ise %8,88 oldu. Yıllık bazda baktığımızda ise (bir evvelki yılın birebir ayından itibaren) bu oranlar sırasıyla %58,94 (TÜİK), %128,05 (ENAG), %74,17 (İTO). Görüldüğü üzere TÜİK’in yıllık enflasyon sayıları yalnızca ENAG sayılarının değil tıpkı vakitte İTO’nun İstanbul için açıkladığı geçinme endeksi sayılarının da çok altında.
Kapsamı ve metodolojik farklılıklardan dolayı bu üç enflasyon sayılarını birbiriyle tam olarak karşılaştırmak mümkün değil. Lakin şu bir gerçek ki TÜİK enflasyon sayıları, ENAG ve İTO’nun açıkladığı sayılardan kapsam ve metodoloji ile kolaylıkla açıklanamayacak halde bir müddettir önemli oranda ayrıştı. TÜİK’ın enflasyonla ilgili birtakım dataları 2022 yılı içinde açıklamayı bırakması ve büyüme serilerinde yaptığı tartışmalı revizyonlar da TÜİK bilgileri hakkında soru işaretlerini artırmıştır.
TÜİK’in Temmuz ayından itibaren açıkladığı aylık enflasyon oranları ise öbür kurumların enflasyon oranlarına yakınsamaya başladı. Üç kurum tarafından son iki aydır açıklanan aylık bazdaki enflasyon oranının birbirine görece yakın olması, yeni iktisat idaresinin güvenirlik meselesini çözmeye çalıştığı izlenimi veriyor. Öte yandan son 3-4 yıldır açıklanan enflasyon sayıları üzerindeki kuşkuları daha da artırıyor.
TÜİK bilgilerine nazaran, aylık bazda en çok fiyat artışları sırasıyla Ulaşım, Mesken Eşyası, Besin ve Alkolsüz İçecekler, Giysi ve Ayakkabı ve Sıhhat kalemlerinde yaşandığını gösteriyor. Görünen o ki Mayıs ayından sonra yaşanan kur şoku ve vergi artışlarının tesirlerini artarak görmeye devam ediyoruz. Ayrıyeten fiyatlama davranışlarını etkileyen beklentilerin bozulması ve buna paralel olarak bir kadro dallarda karlılığı artırma saikleri bu sürece değerli ölçüde katkıda bulunuyor.
Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek enflasyon bilgilerine ait toplumsal medya hesabından yaptığı açıklamada, “Enflasyonla gayretin biraz vakit alacağını biliyoruz. Geçiş devrindeyiz.(…) Sonuçta sabretmemize değecek” sözlerini kullandı. Ne dersiniz, sabretmemize değecek mi?
Biliyorsunuz, Temmuz sonunda Merkez Bankası yıl sonu enflasyon maksadını %22’den % 58’e yükseltmişti. Orta Vadeli Program ise bu amacı %65’e revize etti. Fakat TÜİK, geçen hafta açıkladığı enflasyon sayılarına nazaran, bir evvelki Aralık ayına nazaran enflasyonun % 43 olarak gerçekleştiğini tez ediyor. Bu şu manaya geliyor ki siyaset yapıcılar, 2023’ün kalan son 4 ayında fiyatların yaklaşık %20 oranında daha artacağını bekliyor. Bu da sabit gelirlilerin, siyaset yapıcıların beklentilerine nazaran bile ellerindeki 100 liralık alım gücünün 20 liralık bir kayba uğrayacağı manasına geliyor. Maalesef görünen o ki, aslında ağırlaşan şartlar dar ve orta gelir kümeleri için daha da berbatlaşacak.
Ayrıca Orta Vadeli Programa nazaran 2024 sonu ve 2025 sonu resmi enflasyon beklentisi sırasıyla %33 ve %15. Yani enflasyonda kademeli bir azalış hedefleniyor. Bu gayelerin gerçekleşmeme ihtimalini bir kenara koyup, bu maksatların tutturulacağını kabul etsek bile, bunun geniş kitleler için bir refah artışı manasına gelip gelmeyeceği istihdamın, fiyatların ve bölüşüm göstergelerinin ne halde ilerleyeceğine bağlı. Örneğin, şayet enflasyon Mart seçimleri sonunda fiyatların baskılanması yoluyla denetim altına alınmaya çalışılırsa, maalesef geniş halk kısımları için sabrın sonu selamet olmayacaktır.
‘EMEKÇİ BÖLÜMLER İÇİN GELECEK AYLAR DAHA SIKINTI GEÇECEK’
Yüksek enflasyon, personel, memur ve çalışanlar ile emeklilerin satın alma gücünü her geçen gün düşürüyor. Fiyatlara yapılan artırımlar kısa bir mühlet sonra tesirini kaybediyor. Türkiye fiyat artırımlarının satın alma gücüne tesirinin olmadığı bir periyodu yaşıyor. Değerlendirmeniz nedir, buraya nasıl geldik?
Yaşanan durum bu. Resmi sayıları hakikat kabul edecek olursak, bilhassa emekli kesitlerin alım gücünün enflasyon karşısında eridiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.
Bunun karşısında resmi enflasyon dataları taban fiyat ve memurların alım gücünün son artırımlarla bir ölçü düzgünleştiğini ya da alım gücünü koruduğunu ima ediyor. Fakat ENAG ve İTO sayılarının daha gerçekçi bir enflasyon portresi çizdiği varsayımı altında, alım gücündeki erimenin tüm kesitler için geçerli olduğunu söyleyebiliriz. Buna ek olarak, minimum fiyattan bile faydalanamayan kayıt dışı çalışan geniş bölümleri düşündüğümüzde, durum daha vahim bir hal almaktadır.
TÜRK-İŞ’in açlık ve yoksulluk hudutlarıyla ilgili hesaplamaları da fiyat artışlarının geniş işçi kısımları artan besin ve temel muhtaçlık harcamalarına karşı koruyamadığını gösteriyor. Ağustos 2023’te TÜRK-İŞ’in açıkladığı dört kişilik bir ailenin sağlıklı ve istikrarlı bir halde beslenmesi için yapması gereken aylık besin harcaması (açlık sınırı) 12, 198 TL iken, besin ile birlikte öbür tüm harcamaları için gerekli toplam gelir ölçüsü (yoksulluk sınırı) 39,733 TL olmuştur. Meğer tıpkı periyotta minimum fiyat 11,402 TL’dir. Taban fiyat ve altında fiyat alan kısmın toplam istihdamın yarısından fazlası olduğunu hatırladığımızda işçilerin çok büyük bir kısmının açlık hududunun altında fiyatlara talim ettiğini görüyoruz. Aralık sonuna kadar yaşanacak fiyat artışlarının açlık ve yoksulluk hududu için gerekli gelirleri üst yanlışsız iteceğini ve minimum fiyatlarda Ocak başına kadar bir değişim olmayacağını düşünürsek, geniş işçi bölümler için gelecek ayların daha sıkıntı geçeceğini söylemek durumundayız.
‘EKONOMİ 2024 YILINDA ÖNEMLİ ORANDA YAVAŞLAR’
Ekonomi idaresi enflasyonun düşmesi için 2024 yılı ortalarını işaret ediliyor. Orta Vadeli Program bu kapsamda enflasyonu nasıl düşürmeyi planlamaktadır?
Daha evvel belirtildiği üzere, Orta Vadeli Program (OVP) çerçevesinde enflasyonun kademeli olarak azaltılması öngörülüyor. Merkez Bankası’nın kendi tabirine nazaran yumuşak bir geçiş planlanıyor. Bu, kesinlikle makûs bir siyaset uygulanacağı manasına gelmez. Enflasyonla uğraş sürecinin nasıl tasarlandığına, bu dizaynın beklenen tesirlerine ve gerçekçiliğine bakmak gerekir.
Çözüm yolu olarak önerilen reçete sıkı para siyaseti ve maliye siyasetidir. Sıkı para siyaseti, siyaset faizi dahil olmak üzere bir dizi para siyaseti aracını kullanarak kamu ve özel bankaların verdiği kredilerin faizlerini yükseltme ve kredi verme süreçlerini sıkılaştırma yoluyla firmaların ve tüketicilerin kullanabilecekleri kredileri sınırlamayı içerir. Sıkı maliye siyaseti ise vergileri artırma ve devlet harcamalarını mümkün olduğunca kısma manasına gelir. Sonuç olarak, iktisattaki toplam talebin azaltılması yoluyla enflasyonun aşağı gerçek hareket etmesi bekleniyor. Ayrıyeten, minimum fiyat ve emekli maaşlarının hedeflenen enflasyona nazaran artırılması yoluyla fiyatların de baskılanması denenecektir. Bilhassa Hazine Bakanı Şimşek’in açıklamaları bu istikamette. Kademeli geçiş vurgusunun ardında yatan kıymetli bir neden, yaklaşan lokal seçimler üzere görünüyor. Mart seçimlerinden sonra bu siyasetlerin tam manasıyla uygulanmaya başlayacağını öngörebiliriz.
Öncelikle bu siyasetler açıklanan program çerçevesinde hangi şartlar altında başarılı olabilir ve bu formda başarılı olursa sonuçları geniş kitleler için ne getirir?
Bahsedilen sıkı maliye ve para siyasetleri uygulanırsa ve başarılı olursa, iktisadın bilhassa 2024 yılında önemli oranda yavaşlaması beklenir. Lakin OVP, 2024 büyüme amacını %4 olarak belirlemiştir. Bu oran, 2023 yıl sonu büyüme amaçlarına yakındır. Pekala, bu programa nazaran %4’lük büyümeye enflasyon yaratmadan nasıl ulaşılabilir? Anlaşılan o ki iç talep yavaşlatılırken ihracata dayalı bir büyüme hedeflenmektedir. Kaldı ki açıklanan programda “iç ve dış talep istikrarı gözetilerek yüksek katma bedelli ihracat odaklı büyüme siyaseti izlenecektir” denilmektedir. İhracata dayalı büyümeye paralel olarak girdi maliyetlerini baskılayıcı siyasetler ve bilhassa muhakkak bölümlere yönelik seçici kredi siyasetleri da devreye koyulması amaçlanmaktadır.
Kısa vadede ülke iktisadının teknoloji ve üretim yapısının pek değişmeyeceği varsayımı altında ihracata dayalı büyüme siyasetinin iki temel ayağı var üzere görünüyor. Birincisi, izafi olarak ucuz TL siyasetinin izlenmesi sonucunda yerli üretimin dünya pazarlarında rekabet gücünün artacağı beklentisidir. Bu nedenle program, 2024 yılı sonunda 1 doların 40 lira civarında olmasını ima etmektedir. İkincisi, fiyatların beklenen enflasyona endekslenmesi sonucunda ihracat eserlerinin ünite maliyetlerinin azaltılması hedeflenmektedir. Bu açıdan açıklanan program, Yakın devir Türkiye tarihinde pek örneği olmasa da net ihracatın büyümeye olumlu katkı yapabileceğini öngörmektedir. Öbür bir deyişle, yurt dışına ihraç edilen mal ve hizmetlerden elde edilen gelirlerin, yurt dışından alınan mal ve hizmetlere yapılan ödemelerden fazla olacağı varsayılmaktadır. İşsizliğin 2024 ve 2025 yılları için %10 civarında öngörülmesi, bu sürecin istihdama çok fazla katkı sağlamayacağı istikametindedir. %53 oranında olan işgücüne iştirak oranı ve iş gücü istatistiklerinde göremediğimiz milyonları aşan (potansiyel olarak çalışabilecek ya da etkin olarak çalışan) göçmeni düşündüğümüzde işsizlik oranının ima ettiğinden daha vahim bir işgücü piyasasıyla karşı karşıya olduğumuz ortada. Sendikalaşma oranlarının düşüklüğü, sendikal faaliyetlere yönelik maniler ve mevcut sendikaların genel durumunu da bu resme eklememiz gerek. Bu türlü bir işgücü piyasası, fiyatların baskılanması için ek bir kolaylık sağlayabilir.
Görüldüğü üzere, bu program öngörüldüğü biçimiyle başarılı olsa dahi, maalesef geniş kısımlar için fiyatların baskılanması ve yüksek işsizlik öngörüyor.
Ücretler baskılanarak ve yüksek işsizliğe göz yumarak enflasyon hakikaten de denetim altına alınabilir mi?
Bunun için her şeyden evvel yaşanan yüksek enflasyonun tetikleyicilerine ve dinamiklerine bakmamız gerekir. Türkiye üzere gelişmekte olan ülkelerde yüksek enflasyon, çoğunlukla kur şokları ve kısmen güç fiyatları ile emtia fiyatlarındaki değerli artışlar tarafından tetiklenir. Covid devrinde olduğu üzere tedarik zincirlerinde ani bir çöküş de enflasyonda ani ve bazen uzun periyodik sıçramalara yol açabilir. Bu gelişmeler çoklukla arz, yani üretim maliyetlerini ve şartlarını etkileyen gelişmelerdir. Kur şoku ithal edilen en son tüketim mallarının fiyatlarını da etkilediğinden, tüketici fiyatlarına direkt katkı yapabilir. Son olarak, gelişmekte olan ülkelerin tüketici sepetlerinde besin harcamaları, gelişmiş ülkelere nazaran daha büyük bir yer tuttuğundan, besin fiyatlarındaki yurt içi ve dışı kaynaklı üst istikametli uzun soluklu hareketler, tüketici fiyatlarının kıymetli ölçüde artmasına neden olabilir.
Türkiye`de talep taraflı olmadığını mı söylüyorsunuz?
Yüksek enflasyonun Türkiye ve benzeri ülkelerde hangi gelişmeler tarafından tetiklenip kalıcılaştığı uzun ve başka bir tartışma konusu olsa da, şunu söylemekle yetinelim: Genel olarak Türkiye üzere gelişmekte olan ülkelerin enflasyon sıkıntıları, mal ve hizmetlere olan talebin çok artmasından kaynaklanmamaktadır. Tekrarlayan ve uzun soluklu kur ve öteki arz taraflı şokların akabinde enflasyon belli bir eşiği aşıp orada kalıcılaşmaya başladığında, fiyatlama sisteminin ve beklentilerin bozulması nedeniyle bu şoklar devam etmese bile enflasyon yüksek oranlardaki seyredebilir. Ayrıyeten talebin canlılığını koruduğu ortamda üreticiler karlılıklarını artırıcı biçimde fiyat artışlarına devam edebilirler. Lakin kapasite kullanım oranlarını zorlamayacak rastgele bir talep düzeyinin direkt enflasyona katkı yapmasını düşünmek bilhassa gelişmekte olan ülkelerdeki atıl kapasite ve atıl iş gücü oranları göz önüne alındığında mantıklı gözükmemektedir.
Peki, gelişmekte olan ülkeler için bahsettiğiniz sistemler son yıllarda yaşadığımız enflasyonu açıklayabilir mi?
Son zamanlardaki ve genel olarak Türkiye tarihindeki yüksek enflasyon olguları, gelişmekte olan ülkelerin genel enflasyon dinamikleriyle kıymetli ölçüde açıklanabilir. Hatırlanacağı üzere 2018 yılı sonrasında yaşanan kur şoku, son yıllardaki yüksek enflasyonun birincil tetikleyicisi oldu. 2021 yılı sonunda yaşanan ikinci kur şoku ve Mayıs 2023 sonrası yaşanan son şok, misal biçimde enflasyonun temel besleyicileri oldu. Buna ek olarak, 2020 yılı sonrasındaki emtia fiyatları ve petrol fiyatlarındaki artışlar, tedarik zincirlerinde yaşanan problemler ve besin eserleri fiyatlarındaki değişimler, son yıllarda Türk iktisadında yaşanan yüksek enflasyonu değerli ölçüde açıklamamıza yardımcı olur.
Az evvel çizdiğimiz fotoğrafta Türkiye’yi öteki gelişmekte olan ülkelerden ayıran temel gelişme, 2018 yılı sonrası yaşanan ani kur hareketleridir. Kaldı ki Arjantin üzere yüksek enflasyon yaşayan misal ülkeler de kur şoklarının kurbanı oldular. Elbette ki enflasyon belli bir eşiği aşıp orada kalıcılaşmaya başladığında, fiyatlama sisteminin bozulması ve üreticilerin bir kısmının girdi fiyatlarındaki artışları çok aşan fiyat artışları yapması da enflasyona katkıda bulunur. Bu manada son vakitlerde satıcı enflasyonu diye tabir edilen karlılıkları besleyen fiyat artışlarını da enflasyonun kalıcılaşmasının nedenleri ortasında saymak gerek.
‘ZORLU BİR SÜREÇ GENİŞ İŞÇİ BÖLÜMLERİ BEKLİYOR’
Yakın periyot enflasyon gelişmelerini bu türlü okuduğumuzda hükümetin OVP kapsamında ortaya koyduğu siyasetler bilhassa iç talebi yavaşlatarak ve fiyatları baskılama yoluyla enflasyonla gerçekçi ve faal bir formda gayret edip büyüme gayelerine de ulaşılabilir mi?
Öncelikli olarak Program kapsamında fiyatların baskılanmasının, geniş işçi kesitleri için getireceği zorlukları bir yana bıraksak bile, fiyat baskılamasının genel olarak enflasyonda önemli bir düşüş sağlaması güç görünüyor. Merkez Bankası’nın Temmuz raporunda minimum fiyat artışlarının tüketici fiyat artışlarına tesirinin vakit içinde artmış olsa da uzun vade de % 8 ile % 12 ortasında olacağı kestirim edilmektedir. Bu şu demek oluyor ki 2024 yılında taban fiyatta % 50 artış yapmak yerine hedeflenen enflasyona paralel olarak % 30 artış yapılırsa, fiyat fiyat geçişkenliğinin üst hududunun geçerli olduğu varsayımı altında dahi, enflasyonda muhtemel aşağı taraflı hareket yalnızca % 2.4 olacaktır.
İkincil olarak Orta Vadeli Program’ın kur ve enflasyon beklentileri birbiriyle çok uyumlu değildir. Orta vadeli programın 2024 yılı sonu için öngördüğü TL’nin kıymet kaybı yaklaşık %40 civarındadır. Bu türlü bir ortamda, emtia, güç ve besin fiyatlarında çok olumlu gelişmeler olmadığı sürece %30’luk yüksek bir enflasyon amacına ulaşmak sıkıntı görünmektedir. Bu bakımdan, programın kendi mantığına nazaran ihracata dayalı büyümeyi teşvik etmek için TL’nin hedeflenen enflasyondan daha fazla paha kaybetmesine gereksinim var. Fakat, başka taraftan, kurun, enflasyonun temel tetikleyicisi olduğu gerçeği göz önünde bulundurulduğunda, bu gelişmenin enflasyon amacına ulaşmayı zorlaştıracağı aşikar. TL’deki öngörülenin ötesindeki bir paha kaybı, enflasyonun denetim dışına çıkmasına neden olabilir.
İma edilen döviz kuruna yakın bir kıymete ulaşılması sadeleştirme süreci sürerken fakat önemli finansal girişler gerçekleşirse mümkün olabilir. 2001 sonrasında büyük ölçüde finansal girişler sonucu TL’yi görece bedelli kılan bir tıp zimni kur çapasının varlığı enflasyonun tek haneli sayılara indirilmesine yardımcı olmuştu. Birebir devirde sermaye girişleri büyümenin de motoru olmuştur. Bu bağlamda kestirmeden söyleyecek olursak, mevcut haliyle OVP programının hem enflasyon hem de büyüme maksatlarına ulaşmasının ön şartı, yeni siyaset yapıcılarının dört gözle beklediği yabancı sermaye girişleridir. Bakan Şimşek ve takımının Mayıs ayından beri verdiği bildirilere ve yaptığı görüşmelere baktığımızda, vurgunun yabancı sermaye girişinde olduğunu gözlemliyoruz. Bir diğer deyişle tam olarak dillendirilmese bile OVP’nin asıl fonksiyonunun yabancı sermayeye itimat verme gayreti olduğunu söyleyebiliriz. Yabancı sermaye girişlerine dayalı büyüme döngülerinin sonuçlarını da gelişmekte olan ülkeler tekraren yaşadılar. Bu sefer sonuçların farklı olması için pek bir sebep yok.
Üçüncü olarak OVP”nin ihracata dayalı büyümesinin gerçekleşmesinin ön şartlarından birisi ticaret ortaklarımızın ekonomilerinin büyümesidir. Fakat en büyük ihracat kapımız olan Avrupa ekonomilerinin ne istikamete yanlışsız gideceği çok bilinmeyen. Kaldı ki son açıklanan Temmuz ticaret bilgileri de ihracat performansımıza dair yeterli sinyaller vermemektedir. Yeni açıklanan bilgilere nazaran Temmuz ayı içindeki dış ticaret açığı (ticareti yapılabilir mallar için) 12 milyar dolara ulaşırken, Ocak-Temmuz 2023 periyodunda bu kalemdeki açık 73 milyar dolar üzere rekor bir düzeye ulaştı.
Bu bahislerde daha çok şeyler söylenebilir. Lakin özetle önümüz kış ve kuvvetli bir süreç geniş işçi kısımları bekliyor. Enflasyonun denetim altına alınması hiç kolay bir süreç olmayacak üzere. Denetim altına alınsa bile bunun geniş halk bölümleri için otomatik olarak refah artışı manasına da gelmeyeceğinin farkında olmak gerek.