Cumhuriyetimizin paha ve kazanımları, yalnızca laiklik, yargı, hukuk, halkın temsili, eğitim-müfredat, kadın-erkek eşitliği, seçme-seçilme hakkı, tabir özgürlüğü, kendi kendine yetebilme odaklı kalkınma modeli ve devlet menfaatlerinin gözetildiği istikrarlı dış siyaset üzere alanlarla sonlu kalmamıştır.
Ulusun sıhhati da yeni Cumhuriyetimizin en büyük önceliklerinden biri olmuştur. Esasen bu yüzdendir ki, daha tertipli bir ordu bile kurulmadan, 1920’de TBMM’nin açılışından yalnızca 10 gün sonra, Sıhhat ve Toplumsal Yardım Bakanlığı kurulmuştur.
Atatürk’ün 1 Mart 1922’deki “Sağlık ve toplumsal yardım konusunda izlediğimiz gaye şudur: Ulusumuzun sıhhatinin korunması ve kuvvetlendirilmesi, mevt oranlarının azaltılması, nüfusun artırılması, toplumsal ve bulaşıcı hastalıkların etkisiz hale getirilmesi, bu suretle millet fertlerinin dinç ve çalışmaya yetenekli bir halde sıhhatine kavuşturulması” kelamları, sıhhat alanında belirlenen ulusal stratejiyi açıkça ortaya koymaktadır.
Sağlık ve Toplumsal Yardım Bakanlığı, öncelikle Osmanlı’dan kalan sıhhat mirasını değerlendirebilmek için, “Türkiye’nin Sıhhi İçtimai Coğrafyası” isminde bir dizi araştırma başlatmıştır. (1922’den başlayarak 16 yıl içinde, bu araştırmaları içeren 19 adet kitap bastırılmıştır.) Yani, evvel durumun detaylı bir tespiti yapılmış, sonra da harekete geçilmiştir.
Millî Çaba yıllarında, kolera, tifüs, tifo, trahom, verem, sıtma, çiçek ve frengi üzere salgınlar Anadolu coğrafyasında epeyce yaygındı. Cumhuriyet kurulurken kâfi sayıda hekimin olmaması, ilaç ve hastane eksikliği nedeniyle, %85’i köylerde yaşayan nüfusun çoğunluğu hastaydı. Bu çerçevede, Türkiye’de yerli aşı üretimine 1920’de başlandı. Sivas Aşı Kurumu kuruldu; 1921’de 3 milyon kişilik çiçek aşısı üretebilen bu kurum, 1922’de üretimini 5 milyon şahsa çıkardı. Ayrıyeten 537 kg kolera, 477 kg tifo aşısı üretilerek halka uygulandı.
İstanbul, Sivas ve Diyarbakır’da bakteriyoloji, kimya laboratuvarı, aşı istasyonu ve kuduz tedavi merkezlerinden oluşan Hıfzıssıhha Kurumları, Urla ve Sinop’ta kuduz tedavi ve karantina merkezleri, Eskişehir ve Niğde’de tıbbi materyal merkezleri kuruldu. 1924’te kabul edilen Köy Kanunu çerçevesinde, köylerde Köy Sıhhat Korucusu bulundurma mecburiliği getirildi ve seyyar tabipler en ücra noktadaki yerleşim merkezlerine binek hayvanlarıyla ulaştırıldı. (O vakitler, köylerdeki muayenelerden ve hastalara verilen ilaçlardan hiçbir fiyat alınmıyordu.)
1923 yılında ülkemizde yalnızca 86 hastane ve 344 hekim bulunuyordu. Birebir yıl tabiplere mecburi hizmet zaruriliği getirilmiş, tabibi olmayan ilçelere de Hükümet tabipleri tayin edilmişti. Tabip sayısı, 1925’te 725’e, 1930’da 1.182’ye, 1935’te ise 1.625’e yükseltilmişti. 1923’te 86 olan hastane sayısı, 7 yıl içinde 182 hastaneye çıkarılmış, ayrıyeten Numune hastaneleri, Ruh ve Hudut Hastalıkları hastaneleriyle, Doğum ve Çocuk bakımevleri hizmete alınmıştı. 1924’ten başlanarak, hastane bulunmayan birçok vilayet ve ilçede Muayene ve Tedavi Konutu ismiyle dispanserler kurulmuş, 1922’de 22 olan dispanser sayısı, 10 yıl içinde 339’a çıkarılmıştı.
1925’te Kızılay Hemşirelik Okulu açılmış; 1923-1948 yılları ortasında, bilgilendirme maksadıyla 700 bin afiş, 5 milyon broşür, 146 bin kitap ve mecmua halka dağıtılmıştı. 1 Eylül 1925’te 1 Ulusal Tıp Kongresi düzenlenmiş, ülkenin sıhhatle ile ilgili tüm problemleri tartışmaya açılmış ve tahlil teklifleri getirilmişti.
1928’te kurulan Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü, 10 yıl içinde, Çin’de başlayan kolera salgınına karşı aşı gönderebilecek duruma getirilmişti. (Anlaşılamayan nedenlerle, 2011 yılında kapatılmıştır.)
1930’da halk sıhhatini devlet garantisine altına alan Genel Hıfzıssıhha Kanunu kabul edilmiş, 1936’da ise her düzeyde sıhhat çalışanı yetiştirmeye yönelik Hıfzıssıhha Okulu kurulmuştu.
Bu yıllarda, gözetici tabipler için yüksek maaş siyaseti benimsenmiş, bu biçimde onların bu ulusal davaya emekleri taltif edilmiştir. (Mesela Trahom Teşkilatı Liderin maaşı, milletvekili maaşının 3 katı düzeyine çıkarılmıştır.)
1925-1936 yılları ortasında Sıtma enstitüsü ve Sıtma dispanserleri kurulmuş, 4 milyona yakın sıtma hastası tedavi edilmiştir. Ayrıyeten Frengi Uğraş Merkezleri kurularak, tıpkı yıllarda toplam 1 milyon bireyden fazla hasta güzelleştirilmiştir. Birçok kentte, Trahom hastane ve dispanserlerinin yanı sıra, ülke genelinde 25 Trahom okulu, ayrıyeten Verem Savaş dispanserleri ve 1924’te de Heybeliada Verem Sanatoryumu açılmıştır. (İlk BCG aşımız ise 1927’de uygulanmıştır.)
Özetle, bu kadar kısa müddette, yokluklara ve kısıtlı imkanlara karşın, Cumhuriyetimizin sıhhat ihtilalleri sayesinde halkımıza şifa dağıtılmış ve dünya çapında bir muvaffakiyet hikayesi yazılmıştır.
Bugün, daha birkaç yıl öncesinde yabancı ülkelerden Covid-19 aşısı ithal edebilmeyi bir muvaffakiyet öyküsü olarak sunanların, Kamu Özel İş Birliği projesi çerçevesinde inanılmaz maliyetlere neden olan kent hastanelerinde verilen hizmeti inşaat boyutlarıyla değerlendirenlerin, esirgeyici hekimliğin önemini
kavrayamamış olanlarla aşılara karşı hala uzaklıklı duranların, Cumhuriyet tarihimizden çıkarabilecekleri çok dersler olduğunu düşünüyorum. Bugün geldiğimiz noktada, 100 yıllık Cumhuriyetimizin daha birinci 20 yılı içinde, sistemin sağlıklı yürümesini sağlayacak her adımın atıldığını ve son derece sağlam temellere oturtulduğunu söyleyebilmek, Cumhuriyet tarihini az da olsa bilenler için bile yanlış olmayacaktır.