Cumhuriyet tarihinin büyük hocası Prof. Dr. Zafer Toprak hayatını kaybetti

Zafer Toprak kimdir?

1946 yılında İstanbul’da doğan Zafer Toprak, Türk tarihçileri ortasında önde gelen bir isimdi. Müellif ve akademisyen olan Zafer Toprak, Saint Joseph Fransız Lisesi’ni bitirdi ve 1969’da Ankara Üniversitesi Milletlerarası Münasebetler Kısmı’ndan mezun oldu. Yüksek lisansını Londra Üniversitesi’nde, doktorasını da İstanbul İktisat Fakültesi’nde yaptı. Akademik çalışmaları, 19. ve 20. yüzyıl Türk tarihi üzerineydi. 20’den fazla kitabı ve 250’den fazla makalesi bulunan Zafer Toprak’ın yapıtlarının bir kısmı İngilizce, Fransızca, Almanca ve İtalyanca olarak da yayınlandı.

İstanbul Menkul Değerler Borsası, Sümerbank, Akbank, Yapı Kredi Bankası, Ulusal Reasürans, Anadolu Sigorta ve Borusan üzere kuruluşlar için kurumsal tarih kitaplarını hazırladı. Toplum ve Bilim mecmuası ve Yurt Yayınları’nın kurucuları ortasında yer aldı. 11 ciltlik Yurt Ansiklopedisi’nin ve 8 ciltlik Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi’nin genel koordinatörlüklerini üstlendi. Tarih ve Toplum ve Toplumsal Tarih, İstanbul Mecmuası üzere yayınlar ile Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi ve Yurt Yayınları yayın şuralarında misyon aldı. Tarih Vakfı’ın kurucuları ortasında yer aldı. Avrupa Bilim Vakfı projelerinde yöneticilik yaptı ve birçok memleketler arası sempozyum düzenledi. 

Türkiye İş Bankası Finans Müzesi’ni ve Asım Kocabıyık Borusan Müzesi’ni kurdu. Yapı Kredi Bankası, Garanti Bankası ve Türkiye İş Bankası’nın stantlarında küratörlük yaptı. Lozan Antlaşması’nın 90. yıldönümü nedeniyle hazırladığı “Lozan’dan Cumhuriyet’e İsmet İnönü” standı Türkiye’nin değişik kentlerini dolaştı. Son standı “Entelektüel Tarihimizde Kırılma Noktası: Nâzım Hikmet’in Açlık Grevi” Boğaziçi Üniversitesi’nde açıldı. Boğaziçi Üniversitesi Prof. Dr. Aptullah Kuran Üstün Hizmet Ödülü’nü, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi isimli kitabıyla Osmanlı Bankası-Garanti Bankası Bankacılık ve Finans Tarihi Ödülü’nü, Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji isimli yapıtıyla de Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Sedat Simavi Ödülü’nü kazandı.

1972’de Londra Üniversitesi’nde öğretim görevliliğine başladı. 1977’de Boğaziçi Üniversitesi Beşeri Bilimler Kısmı’na katıldı. Minnesota ve Paris üniversitelerinde konuk öğretim üyesi olarak bulundu. Uzun yıllar St. Olaf Üniversitesi’nin Orta Doğu programı İstanbul yöneticiliğini yürüttü ve bu hizmetinden ötürü kendisine fahri doktora verildi. 1992-2013 yılları ortası Boğaziçi Üniversitesi’nin doktora programlarının yer aldığı Atatürk Enstitüsü’nün başında bulundu. Bilim Akademisi’nin asli üyesiydi.

Eserleri

1908-1918 Yılları Ortasında Türk Ulusal İktisadı, Ankara, 1982;

Türkiye’de Ziraî Yapılar 1923-2000, Ankara, 1988;

Sümerbank: Kurumsal Bir Tarih, İstanbul, 1990;

Ulusal İktisat – Ulusal Burjuvazi, İstanbul, 1995;

İttihat ve Terakki ve Devletçilik, İstanbul, 1995;

İmparatorluk Borçlarından Küresel Arzlara – İstanbul Menkul Değerler Borsası’nın Yükselişi, İstanbul, 1995;

Geçmiş için Bir Gelecek – Akbank’ın Kurumsal Tarihi, İstanbul, 1998;

İttihad – Terakki ve Cihan Harbi, İstanbul, 2003;

Türkiye’de Ulusal İktisat (Eserin 30. yılında yine özel baskı ile), İstanbul, 2012;

Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji, İstanbul, 2012;

Türkiye’de Popülizm 1908 – 1923, İstanbul, 2013;

Cumhuriyet’in Muvaffakiyet Hikayesi Asım Kocabıyık, İstanbul, 1924-2012, 2014;

Türkiye’de Bayan Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935), İstanbul, 2015;

Türkiye’de Emekçi Sınıfı 1908-1946 (Tuba Akekmekçi ile), İstanbul, 2016

En kıymetli Atatürk biyografilerinden birine imza attı

“Atatürk ve Kurucu İdeolojinin Evrimi” kitabı ile Atatürk’ün fikriyatını kaleme alan Zafer Toprak, Cumhuriyet gazetesine verdiği demeçte Atatürk hakkında şunları söylemişti:

“Cumhuriyet Türkiyesi’nin kuruluş evresinde en yeni kitaplık Atatürk’ün kitaplığıydı. Birden fazla kitap şahsen Atatürk ve yakın etrafı tarafından yurt dışına ısmarlanmıştı.

Çankaya Kitaplığı, tüm ıslahat teşebbüsleriyle eşgüdüm içerisinde olan, o gün için Fransızca üzerinden Batı’nın izini süren bir bilgi hazinesiydi. Atatürk yurt dışına daima kitap siparişi vermiş bir devlet adamıydı.

Çağın en şimdiki toplumsal ve beşeri bilim yapıtları 30’lu yılların kültür ihtilalinin yapı taşlarını oluşturacak ve Türkiye’de toplumsal ve beşeri bilimlerin inşasında değerli bir rol oynayacaktı.

Kitaplık her şeyden evvel Osmanlı’nın çağdaşlaşma sürecinde 18. yüzyıl Aydınlanma çağı düşünürlerini, 1789 Fransız Devrimi’ni ve 1870 sonraki Üçüncü Cumhuriyet Fransası’nı kapsıyordu.

Bu evrelerin düşünürlerinin, bir kuşağın, Atatürk’ün de mensup olduğu Jön Türk jenerasyonunun fikir dağarcığını ne kadar derinden etkilemiş olduğunu kanıtlıyordu.

Bence kurucu ideolojinin omurgasını egemenlik oluşturuyor. Atatürk’ün “hakimiyet-i milliye” dediği bu yapı güçler birliği üzerine inşa edilmiş. Ana referansı ise Rousseau… Bunu söylevlerinde bariz bir biçimde görüyoruz.

Milli Mücadele’nin en kritik günlerinde, Atatürk Rousseau’nun Toplumsal Kontrat başlıklı yapıtını okuyor ve orada “milli irade”nin ne derece değerli olduğunu görüyor. Meşrutiyet yıllarında ülkeyi çıkmaza sürükleyen anayasal yapıdan da ders alarak Rousseau’nun “güçler birliği” anlayışını benimsiyor. Hukuk kısmımın birinci halkasını bundan bu türlü “Halkın İradesi ve Hâkimiyet” fikri oluşturuyor.

Hukuk kısmının başka iki alt-bölümü “Şer’i Hukuktan Nizami Hukuka” geçişi, ve “Jön Türkler, Hak ve Hürriyetler”den oluşuyor. Atatürk’ün Cumhuriyet’i inşa ederken en büyük telaşlarından birini laiklik oluşturuyor. Laiklik ise fakat şer’i hukukun devre dışı bırakılarak tıpkı Fransa’da olduğu üzere egemenlik anlayışının tanrısal güçten alınarak millete intikal ettirilmesini gerektiriyor.

Süreç aslında Tanzimat ile birlikte başlamış, lakin özel hukuk bir türlü şer’i normlardan arındırılamıyor. Bunu gerçekleştirecek olan Atatürk. Uygar Kanun büyük bir ihtilal.

Bu noktaya varabilmek için ise Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı-Türk hukuk sistemini mevzuat ve uygulamalar dahil eni mevzu ele almak gerekiyor. “Şer’i Hukuktan Nizami Hukuka” geçiş başlığı altında bunu yaptık.

Yeni hukuk sisteminde başka sorun hürriyetler… Osmanlı’da hürriyetler üzerine düşünsel süreç izlendikten sonra Cumhuriyet’te hürriyet kavramına geliyoruz.

Gene Rousseau’dan hareket ederek Cumhuriyet’in “eşitlik”e ehemmiyet verirken “hürriyet”in geri planda kaldığını söylüyoruz. Bunu yaparken de kamu hukukçusu Yavuz Abadan’ın yapmış olduğu bir ayırımı öne çıkarıyoruz.”