DUVAR – Alper Öztaş’ın ‘Bookchin Kuramının Marksist Eleştirisi’ kitabı Doruk Yayıncılık’tan çıktı. Öztaş kitabında, ABD’li müellif Murray Bookchin’in ‘özgürlükçü sosyalist temelde ekolojik bir toplum yaratma’ argümanını Marksist bir perspektifle kıymetlendiriyor.
Bookchin, Türkiye’deki ve bir ölçüde dünyadaki ününü, Kürt hareketinin 2000’li yıllardan beri kendisini yakından takip etmesine borçlu. Pekala anlattıkları tam olarak nerede duruyor? Karl Marx’ı ‘aştıklarını’ argüman edenler, teorilerini nereye yaslıyor? Sosyalizmin kendisi ‘özgürlükçü’ değil midir de önüne bu ifadeyi ekleme gereksinimi duyanlar var? Tarihî materyalizme kaba bir yaklaşımdan da sıyrılmak gerekiyor mu?
Öztaş ile kitabı ve bu sorularımız üzerine konuştuk.
Biraz kitabın ismini açarak kelama başlayalım. Toplum bilimleri ideolojisinde Bookchin kuramının gelişmesini nasıl özetleyebilirsiniz?
Bookchin, kuramını anarşizm içinde oluşturan bir kişi. Tıpkı vakitte kuramsal çerçevesinin, Marksizm’in eleştirel bir aşımı olduğu tezinde. Toplumsal çözümlemelerini anarşizmin kavramsal çerçevesinde oluşturduğu kitaplarının sanırım tamamı lisanımıza çevrilmiş durumda. Anarşist kuram açısından aslında Hardt ve Negri’nin anarşizminden daha yüzeysel bir yaklaşım sergiliyor. Fakat Kürt özgürlük hareketinin, uğraş sürecinde kavramsal, kuramsal desteğini sanırım 2000’lerden sonra Bookchin kuramına yaslaması nedeniyle ülkemizde epeyce takip edilir hale geldi. Bizim için kıymeti de, sunduğu anarşist kuramdan fazla bu kuramın Kürt özgürlük hareketine rehberlik ediyor olması nedeniyledir. Yoksa, Marksizm açısından anarşizmle yürütülecek bir polemik için Hardt ve Negri’nin kuramsal yaklaşımları daha derinlikli bir alan sunar.
‘TARİHSEL MATERYALİZM’İN KARŞISINDA DURMAYA ÇALIŞANLAR BİLİM DIŞINA SAVRULUR’
Geçtiğimiz yüzyılın son çeyreği başta olmak üzere bir müddettir ideoloji dünyasında ‘Marx’ı aşma’ savlarına tanıklık ediyoruz. Sizce böylesi bir tartışmanın nasıl bir manası var? Marx aşıldı mı ya da aşılabilir mi?
Marksizmi aşma argümanlarının bilim dışı iki kutbu var. Birincisi ve en kıymetlisi, Marksizme bilimsel bir hakimiyeti olmayan ve bunun farkında da olmayan tırnak içinde ‘sosyalist’ ya da ‘Marksist’ fikir cephesi. Marksist bilimin taşıyıcısı ve uygulayıcısı olmasını beklediğiniz yapılar, Marksizm’le ilgisi kalmamış kaba bir materyalizm içinde fikir üretince ve üretimlerini de apaçık bir Marksist üretim olarak sununca sorunun birinci cephesi oluşuyor. Günümüzde, pozitivizmin ve aydınlanma ideolojisinin eseri olan bu kaba materyalizm her taraftan dökülmekte olduğundan ikinci kutup da bu sayede devreye girebiliyor. Marksist kurama karşı konumlanan niyetler, karşılarında bu derece yanlış bir kaba materyalizmin, Marksizm olarak sunulduğunu ve savunulduğunu görünce, onu aşma tezleri da haliyle havalarda uçuşabilmekte.
Diyalektik tarihi materyalizm çok güçlü bir bilimdir ve bırakın aşılmayı, karşısında durmaya çalışanların bir anda bilim dışı mistik yerlere savrulduğu görülür. Marx’ın aldığı en büyük tenkit, kelamlarının karşısında ona sunulan sessizlikle yok sayılması olmuştur. Bu Marksizm terslerinin dönemsel bir taktiği değildir. Marksizm gerçek bilimsel tabanında, kaba materyalizme, ütopik sosyalizme düşmeden kavrandığında karşısında onu aşma savlarını değil yalnızca haklarında karar verilmesini bekleyen bir sessizler ordusunu bulacaktır.
NEDİR ŞU ‘ÖZGÜRLÜKÇÜ’ SOSYALİZM PROBLEMİ?
Fazla düşünülmeden kullanılan bir kavram: Özgürlükçü Sosyalizm. Bu tarifin gelişimi ve yaygınlığı Sovyetler Birliği’nin çöküş süreci ile gerçek orantılı gidiyor. Sosyalizmin ayrıyeten bir ‘özgürlükçü’ tarifine gereksinimi var mı? Yoksa Sovyetler Birliği’nin mağlubiyeti, felsefi tartışmalarda geçmişin radikal bir reddiyesine neden mi oldu? Bu radikal yıkıcı yaklaşım ve hayal kırıklığından doğan ‘yeniyi arama’ gayreti ‘özgürlükçü’ sosyalizm mana kaymalarına neden oldu mu?
Sovyetler birliğinin mağlubiyeti açıklanmadan yola devam edilemeyeceği açıktır. Lakin sorun bu açıklamanın Marksist iktisat politik bilimle mi yapılacağı yoksa kaba materyalist bir akılla mı yapılacağı meselesidir. Kaba materyalist bir kıymetlendirme tabiatı gereği biçimsel olanın dışında bir derinliğe ulaşamayacaktır. Zati çokça duyduğumuz dört beş kalem mağlubiyet sebebi de bu tabana yaslanır. Bunların aşikâr başlıları: Sovyetler birliğinin ihtilal öncesi ekonomik gelişmişlik düzlemi, dahil olduğu savaşların ekonomik ve insan kaynağı olarak yarattığı yıkımlar ve bunun sonucunda ihtilalin insanlarında oluşan ve pek sevilerek fakat epeyce yanlış manada kullanılan tırnak içinde ‘yabancılaşma’ ve kelamını ettiğiniz demokrasi yokluğu ve uygulanan baskılardır. Bu biçimsel tenkit çerçevesinin bahsettiğiniz demokratik ve özgürlükçü olmama başlığından ulaşılan kolay sonucu da, demokratik bir sosyalizm, özgürlükçü bir sosyalizm söylemi olmaktadır.
Sovyetler birliği mağlubiyetinin analizi Marksist iktisat politik kavramlar çerçevesinde yapılabilir ve bunun örnekleri de daha mağlubiyet oluşmadan verilmeye başlanmıştır. Che’nin iktisat politik bir kategori olarak paha yasasının Sovyetlerde fonksiyonu ve sonuçları üzerine başlattığı tartışmayı içeren makaleler toplamı ‘Büyük Tartışma’ ismiyle yayınlanalı çok oldu. Bu tartışma Sovyetler birliği analizinin Marksist iktisat politiğin kavram ve kategorileri ile nasıl yapılması gerektiğini göstermesi bakımından çok kıymetlidir. Sovyetler değerlendirmesinin bilimsel boyutunu bu biçimde iktisat politik düzlemde yapılan tartışmalar belirleyecektir yoksa yapılagelen demokrasi, özgürlük yüzeysellikleri değil, öncelikle bunu bir saptayalım.
Bookchin Kuramının Marksist Eleştirisi, Alper Öztaş, 168 syf., Doruk Yayınları, 2023.Tüm kavramlarını burjuvaziden alan, üstüne bu kavramsallığı kaba materyalizm içinde harmanlayan bir tartışmanın dinamiğinin, demokratik ve özgürlükçü sosyalizm dışında gelebileceği bir yer olamıyor. Fakat daha berbatı bu durumun yeni yansımalarının, temel uğraş alanını tırnak içinde ‘demokrasi’ ve ‘özgürlük’ olarak belirleyip üstelik bu kavramları burjuva içerikleri içinde anlayarak hayli trajik sonuçlar üretmesi. Bookchin kuramı da bu trajediyi maskeleyen bir fonksiyon üstleniyor aslında. Demokrasinin ve özgürlüğün tüm tarih uzunluğu geçerli olduğunu, kozmik olduğunu düşünenler, fikrin egemenliğinde bir tarihi akış tanımlayan idealist düşünürlerdir. Lakin günümüzde kendine Marksist diyenler de bu kavramların üniversalliği ve tarih dışılığı konusunda ısrar etmekte bir sakınca görmüyor. Münasebetiyle da her ilerletici çaba, burjuva tarifleri içinde olmak şartıyla demokraside ve özgürlüklerde bir artış hali olarak görülüyor. Lakin çabucak belirtelim burada bahsedilen demokrasi ve özgürlük kavramları burjuva aydınlanmasının lisana döktüğü kapitalist toplum biçiminin kavramları.
Özgürlüğü, bireyin öbür bireylerin alanını sınırlamadan keyfince davranma hakkı formunda Kant’cı bir karikatür söz olarak, burjuva kavramsallığı içinde tanımladıktan sonra, bu keyfiyetlerin kendini eşit söz biçimi olarak da burjuva demokrasisi çerçevesi oluşturulup bize gayret alanı olarak sunmaya çalışıyorlar. Münasebetiyle deva, sınıfların değil, her bireyin, burjuva özgürlük ve burjuva demokrasi için uğraşı olarak belirleniyor. Kaba materyalizmin de bu burjuva çerçeveye söyleyecek bir kelam bulamaması, karşı çıkışının kendisini özgürlük ve demokrasi tersliği içine düşeceği korkusu taşıması bizleri bu burjuva sığlığa mahkum ediyor.
Kapitalizm, tarihî olarak toplumsal üretimin en gelişmiş formunu ortaya koymasına karşın, bu varoluşun tabiri olan üretim bağlantılarıyla, toplumun genel çıkarları ile bireylerin çıkarı ortasındaki çelişkiyi de yaratır ve bu çelişkiden kaçınamaz. ‘Toplumsal üretim-bireysel sahiplenmenin’ yarattığı çelişki büyüktür. Kapitalizm, bu çelişkinin tahliline yönelmeden istediğiniz kadar tırnak içinde ferdi ‘özgürlük’ alanları ve ‘demokratik’ tercihler oluşturulması oyununun oynanmasını dayanaklar. Bu burjuva diktatörlüğünün demokrasi tanımı, kapitalist toplumdaki kişisel çıkarı gözeten dar özgürlük kavramının da temelini oluşturur. Marx mealen özgürlüğü; ferdi insanın kendisini cinsil-varlık olarak görebilmesi, kendinde ve kendi gücünde cinsini ve çeşidinin gücünü kavrayabilmesi ve örgütleyebilmesi, ve birebir vakitte da kendi varlığının dışında ve onu zorunluluklar alanına hapseden bir toplumsal varoluş olmadığının ayırdına varabilmesi, toplumsal varoluşunu bireyinden ve ferdî varoluşunu da insan toplumundan ayırmadan okuyabilmesi olduğunu söyler. Bu seviyeye erişmiş insan toplumunun, kendi toplumsal varlığının üretiminin kararlarını sınırlanmadan alabilmesinin ve planlayabilmesinin şartlarını da demokrasi olarak söz edebiliriz. Bu özgürlük ve demokrasi kavramları kapitalizmin kavramları ile yalnızca nosyon olarak, ses olarak benzeridir.
Kavramlar, içinde üretildikleri toplum biçiminin eserleridir. Hani meşhur ‘varolduğumuz için düşündüğümüz’ kelamının özünde söz edildiği üzere. Kapitalist toplumsal varoluşun kavramları olan özgürlük ve demokrasi kavramlarıyla, sosyalist toplumun özgürlük ve demokrasi kavramlarının hiçbir alakası yoktur. Yani sosyalist bir toplumu, Marksizm’in özgürlük ve demokrasi kavramlarını oluşturmakta başarısız kalmakla eleştirebilirsiniz fakat o toplumu, burjuva özgürlük ve demokrasi kavramları içine neden hapsolmadığı konusunda eleştirmeniz komik olur.
Günümüzde hem burjuvazi için hem de mekanik materyalist fikirdeki tırnak içinde ‘Marksistler’ için, burjuva kavramlardan diğer bir dünya olmadığından, kelamına ettiğiniz tartışmada da; Sovyetler Birliği burjuva demokrasisini ve özgürlüğünü terk etmemeliydi ve şayet ihtilal yaparsak bu burjuva demokrasisi ve özgürlükleri ile ve fakat onları geliştirmekle olmalıdır formunda bir trajik halin içine düşülmüştür ne yazık ki.
Uzattım bağlayayım: Mekanik ya da kaba materyalist bir kuramı Marksizm olarak taşıdığımız ve Marx’ın sunduğu bilimsel materyalizme yükselmediğimiz surece ufkumuz burjuvazinin ufkunu bir parmak geçmeyecektir. Ve mekanik materyalizmine apaçık bir gerçek olarak sarılan her tırnak içinde büyük ‘marksist’in başının içinde, burjuva kavramlarla oynamaya mahkum kalmış bir ‘küçük burjuva’ çocuk niyet üretmeye devam edecektir. Bu küçük burjuva çocuğun itirazı için bir kışkırtma daha ekleyeyim, Lenin’in söylediği üzere dünyanın en adaletli halini de eli silahlı çalışanlarla bulabilirsiniz. Burjuva adalet kavramının o uydurma uhrevi yüksekliğine Lenin’in pek inanmadığı ve burjuva adalet kavramından öteki bir adalet kavramı olduğu açıklıkla görülüyor değil mi?
KABA MATERYALİZMİ ELEŞTİRMEK
Bookchin kuramına Marksist bir perspektifle yaklaşmak, bugünün dünyasında nasıl bir mana tabir ediyor olabilir? Sizin çalışmanız bu manada nerede duruyor?
Anarşizm kuramı ve münasebetiyle Bookchin’in kuramı da burjuva kavramlarla düşünmekte bir sakınca görmez. İnsan toplumunun gelişimi sürecini, tarih dışı kozmik ve mutlak kavramlar çerçevesinde verilen bir çaba olarak görmek konusunda idealizmle ve münasebetiyle burjuvaziyle ortaklaşır. Bu türlü bir kuramsal duruşun yanlışlığı temel olarak polemiği bile gerektirmez fakat başta da söylediğimiz üzere Kürt özgürlük hareketinin bu kurama yaslanma kararı bizim için belirleyicidir. Bir parantez açıp söyleyeyim: Kürt siyasetinin karar ve yönelimlerinde gördüğümüz bocalama ve yanlışlar, bireylerde arandığı kadar Kürt özgürlük hareketinin kuramsal desteği olan Bookchin kuramında ve onun yarattığı doğal yönelimlerde de aranmalıdır.
Tarihin hareketi Bookchin’in dediği üzere özgürlük ile tahakküm ortasında bir çabaya sıkışmış, uygunlar ile berbatlar, özgürlükçüler ile baskıcılar ortasındaki çaba değildir. Bunu saptamak ve bu kuramın yarattığı politik sonuçları göstermek ve eleştirmek işin kolay yanıdır. Temel problemimiz Bookchin ve öbür Marksizm dışı kuramların eleştirisi değildir. Sıkıntımız, aydınlanma ideolojisi ekseninde, pozitivist kuram içinde yetişmiş, koşullandırılmış beşerler olarak, Marksizm’i kaba materyalist bir bozunumla kavrıyor oluşumuzdur. ‘Bookchin Kuramının Marksist Eleştirisi’ kitabını hazırlarken en büyük sorun tıpkı anda kaba materyalist anlayışı da eleştirmek durumunda kalmak oldu. O denli ki bugün göğsünü gere gere Marksist olduğunu söyleyen ve Bookchin’e tenkit yağdıran birçok kaba materyalistten, yanlış da olsa daha derin bir kuramsal tartışmayı yürütmektedir Bookchin. Bu nedenle kimi kısımlarda Bookchin’i eleştirebilmek için kaba materyalizm eleştirisi üretmek durumunda da kalmak en sıkıntı olan şeydi. Kürt özgürlük hareketinin kendi mukadderatını tayin gayretinin kuramsal, bilimsel desteğini yalnızca Marksizm de bulabileceği açıktır. Fakat bu Marksizm’in, günümüzün kaba materyalizmi olmadığı da birebir ölçüde açıktır. Bu nedenle bilimsel Marksizm olmayan bir kaba materyalizm içinden Kürt özgürlük hareketine seslenmenin ve eleştirmenin karşılık bulmaması, Marksizm’in karşılık bulmadığı manasına gelmeyecektir. Spinoza’nın mealen dediği üzere sıkı sıkıya birleştiren tek şey hakikattir. İşte bu hakikat Marksizm’in bilimsel kavranışıdır. Bu hakikate hem Kürt özgürlük hareketinin hem de Türkiye devrimci sosyalist hareketinin ziyadesiyle gereksinimi vardır.