Birleşik Markalar Derneği (BMD), perakende bölümünde faaliyet gösteren 201 firmaya ilişkin 509 markayı temsil ediyor. Bunların ortasında Adidas, Adil Işık, Boyner, FLO, Koton, Teknosa üzere çok sayıda mağazası bulunan markalar da yer alıyor. BMD, bu hali ile bölümün yüzde 70’ini kapsıyor.
Özellikle son periyotta enflasyonun yükselmesiyle birlikte, tüketicilerin tasarruf yerine tüketime yönelmesinin perakende kesimine hareketlilik getirdiği söz ediliyor. Bu durumun uzun vadede bölüme tesirlerini ve değişen tüketici tercihlerini BMD Lideri Sinan Öncel ile konuştuk.
‘TALEP ENFLASYONU OLUŞUYOR’
Son aylardaki bültenlerinizde yerli müşterinin alışveriş muhtaçlığını öne çekmesi nedeniyle ciroların arttığını söz ettiniz. Tüketicilerin alışveriş gereksinimini öne çekmesi dalda nasıl bir tesir yaratıyor?
İhtiyacın öne çekilmesi enflasyonist periyottaki insan davranışı, hepimizde var bu. Hepimiz tuvalet kağıdı, deterjan kullanıyoruz. Fiyatların artacağı beklentisi ile kimisi ‘bol bol alayım’ diyor kimisi de gereksinimi olmasa da bulunsun diye alıyor. Ya da kişi otomobile muhtaçlığı olduğuna karar veriyor ve bir an evvel almak istiyor, ‘almadıkça gücüm almaya yetmeyecek’ diye düşünüyor. Mesela artık bir mağazaya girin, satış elamanı size der ki, ‘bence artık alın, buna artırım gelecek.’ Bu durum ne yapıyor? Sizi bir an evvel alışveriş yapmaya yönlendiriyor.
Geçen sene de benzeri bir durum var mıydı?
Geçen sene göreceli olarak vardı. Gerek ülkemizdeki gerekse dünyadaki enflasyon dalgası, bu yıl bizi daha fazla olumsuz istikamette etkiliyor, onu gözlemliyoruz. Lakin dünyada, herkeste enflasyonist bir beklenti var. Tüm dünyada var ancak bizde daha fazla bu durum. Bunun kırılması gerektiğini söylüyoruz. Zira bu sefer da talep enflasyonu olmaya başlıyor.
‘SEKTÖR OLARAK DÖVİZİN SÜRATLİ ARTMASINI TERCİH ETMEYİZ’
Talep enflasyonunun bölüme nasıl bir olumsuz tesiri var? Çünkü daha fazla satış yapmak daha fazla kâr elde etmek demek değil mi?
Ekonomideki fiyatlar nasıl oluşur? Arz ve talebin birbiriyle buluştuğu yerde oluşur. Çok fazla talep olduğunda ham husus ve öbür girdilerdeki maliyet enflasyonuna ek olarak bu kez bir talep enflasyonu ile karşılaşıyorsunuz, bu noktada bir kısır döndü başlıyor. O yüzden talep, maliyet ve beklenti enflasyon üçlüsünün eş vakitli olarak sükûnete ermesi gerekiyor. Aksi halde bu kısır döngü, sahiden bize sıkıntı günler yaşatacak.
Biz kesim olarak dövizin süratli artmasını tercih etmeyiz. Dövizin makul düzeylerde artışı ihracat için yeterlidir lakin süratle düşmesi de işsizlik yaratır. İhracat yapamazsınız bu kez. Münasebetiyle her vakit piyasa gerçekleriyle yanlışsız orantılı artışlar, kesim tarafından tercih edilir. Kesimimizde şayet eseri çok talep gören bir alandaysanız böylesi enflasyonist periyotlarda rahat fiyat artırabilirsiniz. Modayı ardınıza alabiliyorsanız bu avantaj üzere görünür ancak bir nokta vardır ki, o da doyma noktasıdır. O doyma noktasında tüketici ve üretici rantı başlar. Tüketici alışverişe giderken bin lira vermeyi planladığı ayakkabıyı 900 liraya aldığında 100 liralık rant elde ettiğini hisseder ve memnun olur.
Benzer formda satıcı da stoğundaki bin liralık malı talep artışı nedeniyle 1100 liraya sattığında 100 lira farkla sattığı için üretici rantı olur. Bu doyma noktasının şöyle bir yanı var; vazgeçebileceğiniz ve vazgeçmeyeceğiniz ürünler… Her daim muhtaçlık duyacağınız eserlere, ‘talep elastikiyeti olmayan ürünler’ denir.
‘EVE EŞYA ALMAKTAN KAÇAMAZSINIZ’
Perakende kesiminde çok farklı katmanlar var. Konut eşyası satan üyelerimiz var, mobilya satan üyelerimiz var… Bu vakitler düğün devri. Evlenecek doğal ki beşerler, bundan kaçamazsınız. Tahminen çok büyük bir düğün yapmayacak, nikahla geçiştirecek fakat illa konutu olacak ve meskenine eşya alacak. Bundan kaçamazsınız, en fazla bayan, erkek, çocuk giysiden kaçabilirsiniz. Giyside, talep elastikiyeti en fazla olan eser erkek giysidir. Giysiden en çabuk vazgeçen küme, erkeklerdir. Bayanlar modaya ayak uydurmak istiyor, çocuklar da bir halde büyüyor ve buna nazaran giysi muhtaçlığı oluyor. Bu nedenlerde bizim perakende dalında fiyat artışı öteki alanlara nazaran çok daha düşük kalıyor. Niçin? Zira vazgeçilebilir eserler satıyoruz.
‘KARGO MALİYETLERİNDE YÜZDE 40 ARTIŞ YAŞANACAK’
Enflasyon, perakende bölümüne yaradı mı yani?
Hiç kimse ‘bize yaradı’ demez. Tamam, ciro artıyor lakin ciro ile maliyetler de artıyor. Emeklilik primi getirildi. Üyelerimiz bunları gerek öz kaynaklarından gerekse de banka kredisi kullanarak ödedi. Yani bu, çok önemli bir yük getirdi. Bunun haricinde fiyat artışlarında meydana gelen bir yük var. Yeniden bununla bir arada kira artışlarında meydana gelen bir yük var, genel sarfiyatlar var. Artık kargo tarafı da büyük yük olacak. Kargo maliyetlerinde yüzde 40 artış meydana gelecek.
Bütün bunları alt alta sıraladığımızda, tüketicinin çabuk vazgeçebileceği eserlerdeki fiyat artışı çok daha hudutlu oluyor. Fakat bu da firmaları sermayesizleştirmeye başlıyor. Neden? Zira çok daha düşük marjlarla mal satmaya başlıyorsunuz, maliyetleriniz daima artıyor ve bu kez krediye yüklenmeye yöneliyorsunuz.
BBDK verisine nazaran, perakende bölümünün Mayıs 2023 itibariyle 305 milyar liralık nakdi kredisi var. Bunun sebebi sermayenizin yetmemeye başlaması… Karlılığı artırdığınız takdirde iş yapabilme kapasiteniz de artar. Ancak karlılık daima düştüğü vakit onu boş sermaye ile destek etmek zorunda kalıyorsunuz, bu da işletmelere yük getiriyor.
‘FİYATLARINIZ MAKUL DEĞİLSE YABANCININ TERCİHLERİ DEĞİŞİR’
İdeal ekonomik şartlar nedir kesim için?
Ben 40 yıldır ticaretin içindeyim. 40 yıldır Türkiye iktisadında daima dalgalanma olur. Hükümetler gelir, dövizi çok dizginlerler, gerisinden bir anda siyaset değişikliğine gidilir. Örneğin, 18-19 bandında seyreden döviz 26 lira bandına geldi. Dövize bağlı maliyet ve fiyat artışları da oldu. Ülkü sistemde girişimcilik de pek yeşermiyor.
‘Girişimcilik yeşermiyor’ derken neyi kast ediyorsunuz?
Türkiye’deki girişimciliği besleyen şey, tıpkı vakitte zorluklardır. Tamam, bundan zevk almıyoruz alışılmış ki. Fakat bununla ilgili herkes birtakım ihtiyat önlemlerini baştan alıyor. Borçlanmasını daha makul yapmaya çalışıyor, riskini dağıtıyor yahut yeni eser çıkarıyor. Biraz da bu zorluklar, bu markaların varoluş sebebi… Bu zorluklara bu taraftan de bakabilirsiniz. Öbür istikametten baktığınızda ise yarıştan kopan çok meslektaşımız var, onları da görebilirsiniz.
Yayınladığınız dal bülteninden bir bilgi notu daha söyleyeceğim. Yabancıların, birinci beş ayda alışveriş yapma oranının düştüğünü belirtiyorsunuz. Yabancıların alışveriş oranları neden düşüyor?
Döviz kuru ve pahalılık nedeniyle… Bir sene evvel döviz kuru 17-18 ay yatay seyretti. Bin ya da 2 bin dolarla gelen bir turist, inanılmaz bir alım gücü elde ediyordu. Lakin daha sonra dövizde yaşanan artışla, maliyetler de arttı. Yeme içme, otelcilik hizmetlerinde de artışlar oldu.
Sizin oteliniz, yemeniz içmeniz kıymetliyse yabancı yalnızca alışveriş motivasyonu ile gelmiyor. Bizde tarih, tabiat hepsi ziyadesiyle var fakat tercihleri değişiyor. Sizin otel fiyatınız, bir anda Akdeniz havzasındaki rakiplerinizin çok üzerine çıkmaya başladığında, bu kez tüketici rantı başlıyor. Bahsettiğim tüketici, rantı otele harcamaya başlıyor. Daha evvel 2 bin dolarla gelen bunun 600 dolarını otele, 300 dolarını yemeye içmeye veriyor kalan bin dolarını da genelde perakende dalında harcıyordu. Bizim maliyetlerimizdeki artışla fiyatlardaki artış, yabancının alım gücünü olumsuz istikamette etkiledi. Hasebiyle döviz kurunun daha düşük olduğu periyoda kıyasla gerileme var.
’19 LİRADAN DÖVİZ BOZDURANLA 26 LİRADAN BOZDURANIN ALIM GÜCÜ BİREBİR OLMAYACAK’
Perakende dalı, yeme içme kesimi üzere değildir. Süratli fiyat değişikliği yapmıyoruz. Çok büyük bir dalgalanma olmadığı surece, perakendeci yeni döneme kadar o eserin fiyatını değiştirmez. Düşünün ki, 19 liradan dövizini bozduran ile 26 liradan dövizini bozduran bireylerin alım gücü birebir olmayacak. Turist için perakende dalı hala avantajlı da olsa son açıklanan akaryakıt artırımları ve vergilerle maliyetler artacak. Bahsettiğim avantajı kaybedeceğiz üzere görünüyor.
Mağaza alışverişini bir ihracat üzere düşünün. Ülkece avantajlarımız fazla. Türkiye, iki saatlik uçuş arasında yaklaşık 1,5 milyar beşere ulaşıyor. Vizede kolaylık sağlayan bir ülkeyiz. Yabancılar gelip 3-4 gün kalıyor. Hoş bir hafta sonu geçiriyor, alışveriş yapıp gidiyor. Lakin fiyatlarınız makul değilse yabancının tercihleri değişir.
Çünkü Avrupalı rakiplerimiz bilhassa yaz devri için gidilen İtalya, İspanya, Yunanistan, Portekiz bizden çok daha ucuz.
‘FİYAT BOZULMASININ BİR AN EVVEL OLAĞANLAŞMASI GEREKİYOR’
Yerli tüketicinin alışveriş davranışı nasıl değişiyor?
Ülkemizde harcama kapasitesi çok yüksek olan yüzde 10’luk bir kesim var. Bu az bir oran değil. Onlar harcamalarına devam ediyor. Yeme içme olsun, düğün olsun, aktiflik olsun harcıyorlar. Bir düğün olduğunda yemek, davetiye, müzisyen üzere kalemlerle birlikte 20-30 dal daha yarar sağlıyor. Hasebiyle bu sayede perakende dalının çarkları dönmeye devam ediyor.
Harcama kapasitesi yüksek bir kesim harcıyor fakat harcama kapasitesi düşen sabit gelirli dediğimiz bir küme için ise sıkıntı bir periyot başlıyor. Kiraların yükselmesiyle birlikte fiyat artışlarının bu düzeye gelememesiyle bir arada sabit gelirli kümenin hayat formu değişmeye başlıyor. Ne yapıyor? Kent değiştiriyor, memursa daha ucuz bir kente tayinini istiyor, ailesinin yanına göç ediyor vb…
Dolasıyla bu fiyat bozulmasının bir an evvel bilhassa günlük tüketim eserlerinde olağanlaşması gerekiyor. Yani artışın azalması gerekiyor lakin bu akaryakıt artırımı korkarım durumu çok makus bir halde etkileyecek.
Fiyatı düşük olan eserlerde çok büyük bir fiyat artışı meydana gelecek. Bilhassa akaryakıt artırımı zerzevat meyvede fiyat artışına sebep olacak. Tahminen hükümet yetkilileri bunlarla ilgili tahminen bir şey düşünüyorlardır. Zerzevat meyve taşıyıcıları için tahminen özel bir mazot fiyatının ayarlanması düşünülebilir. Bunların yapılması lazım ki, enflasyondaki kısır döngü çözülsün.
‘EKONOMİMİZ TAKLİT MARKALARLA DOLMAYA BAŞLIYOR’
Perakende bölümü için âlâ ve berbat senaryolarınız neler?
Biz perakende bölümü olarak optimist bir kesimiz. Bir laf vardır; gülümsemeyi bilmeyen dükkan açmasın… Kötümsersen bu işe girme zati. Pandemiden daha makus bir periyot olamazdı. Düşünsenize, 100 mağazanız var ve hepsinde işleriniz duruyor. O periyotta kısa çalışma ödeneği, kira dayanağı üzere dayanaklar geldi neyse ki… O devri o denli geçirdik. Bundan daha berbat bir devir olamazdı herhalde.
Bir de bizim bu enflasyonist devirlere alışkanlığımız var. 80’li, 90’lı yılları yaşayan teşebbüsçüler bunu çok uygun biliyor.
O devirle bu devir ortasında nasıl benzerlikler görüyorsunuz?
O vakitte da her aldığınız eser kümesinde fiyat bir evvelkinden daha fazla olurdu. Her alışınızda fiyat değişirdi. Şu anda da misal bir periyot yaşıyoruz lakin şu anda şöyle bir avantajımız var; ihracatımız var. 1980’li yıllardaki ihracat sayılarımızla şimdiki ortasında önemli fark var. Diyeceksiniz ki, o dönemki ithalatımızda bu dönemki ithalatımızı da kıyaslamak lazım… Evet lakin sonuç itibariyle ithalatımızın kıymetli bir kısmı güç ve orta mal yine ihracata yönelik, bu da ekonomimizde istihdam yaratıyor. Bir sermaye akışı ve paranın hareketliliğini sağlıyor.
Bu periyot ne üzere tehditler var?
Kayıt dışı iktisat, orta ve uzun vadede değerli bir tehdit. Bununla ilgili Ayakkabı Sanayicileri Derneği üyeleri, şikayetlerini lisana getirmeye başladı. Bilhassa Suriyeli imalatçıların vergi vermeden, sigorta yaptırmadan emekçi çalıştırarak, yabancı markaların taklit eserlerini yaparak üretim yaptıklarına dair şikayetler var. Natürel bu durum haksız rekabet yaratıyor. Sorun yalnızca ayakkabı da değil, hazır giyside de emsal bir durum var. Ekonomimiz taklit markalarla dolmaya başlıyor. Katma bedelli, markalı eserlerimiz yurt içinde ve yurt dışında ayakta tutacaksak bu durum kıymetli. Bu noktada düzenlemeye gereksinim var. Bu türlü olduğu takdirde markalarımız ve ekonomimiz için ortam çok daha sağlıklı olacak.
‘ADET SATIŞINI ARTIRAMIYORSANIZ FİYAT ARTIŞI BÜSBÜTÜN BİR İLLÜZYON’
Ancak bahsettiğiniz alanlarda göçmenler ucuz iş gücü olarak çalıştırılıyor. Münasebetiyle hükümete yönelik tenkitler var bununla ilgili; sermayeye ucuz iş gücü sağladığı istikametinde.
BMD’ye üye markalarımızın kayıt dışı çalışanı olduğunu hayal bile edemiyorum. Bu mümkün değil. Bizim her şeyimiz resmi ve kayıt altında. Aslında bu türlü olmazsa böylesi bir tertibi yönetemezsiniz.
Tarımda mevsimlik personel olarak çalışıyorlar. Buralarda yabancı emekçi çalıştırmanın birtakım düzenlemeleri var. Kayda alırsınız ve mevsimlik personel olarak çalıştırırsınız. Bu çok olağan bir durum. Birçok ülke yapıyor bunu. Amerika, Meksika’dan emekçi alıyor bu biçimde. Fakat her bölümün kendi içinde farklı dinamikleri kelam konusu. Siz yeşermekte ve büyümekte olan bir kesimi, haksız rekabete soktuğunuzda yerli ve ulusal tüm kaynaklarınızı kurutmaya bırakıyorsunuz, riske atıyorsunuz aslında. Bunun yapılmaması lazım. Hükümet siyasetlerinin o noktada ne olduğu konusunda bir yorum yapmayayım. Fakat taklit ve kayıt dışılığın nasıl bir tehlike olduğunu izah edeyim. Devlet, taklit marka ve üretimden vergi geliri alamaz. Biliyoruz ki, ülke nüfusunun yüzde 20’si göçmenlerden oluşmaya başladı. Şayet bu durumu, ekonomimiz ve ülkemiz için avantaja çevirecek politikayı yaratmazsak, bunun baş ağrısını daima birlikte çekeriz.
Yine bülteninizdeki bir bilgiyi açmanızı isteyeceğim. Bölüm için ciro değil, satış adedi bir göstergedir diyorsunuz. Bu ne manaya geliyor?
Örnekle anlatayım. Bir mağazanız var ve mayıs ayında bin modül satarak 100 bin lira ciro yaptınız. Bir evvelki yıl birebir devrinde cirosunuz 60 bin liraydı ve bu sene çok güzel ciro yaptığınızı düşünüyorsunuz. Fakat adet sayınız 1200. Yani artış büsbütün fiyattan kaynaklı. Aslında siz yüzde 20 geriden gidiyorsunuz. Zira 1200 adet satarken bin adede düşmüşsünüz. Fakat fiyatınız yüzde 50-60 arttığı için cironuz da artmış üzere görünüyor. En kıymetli kriter, birebir fiyat düzleminde adedinizi artırmaktır. Adedinizi artırdığınız noktada sağlıklı ve verimli büyüyebiliyorsunuz yoksa fiyat artışı büsbütün bir illüzyon.
‘ANADOLU İNSANI AVM’YE TOPLUMSALLAŞMAK İÇİN GİDER’
İstanbul’daki AVM’ler dolu görünüyor. Anadolu için de misal şey geçerli mi? Beşerler AVM’ye alışverişe mi geliyor yoksa yalnızca bakıp geçiyorlar mı?
AYD’nin bilgileri diyor ki, AVM’lerdeki doluluk oranı yüzde 90. Bana nazaran yüzde 90’ın üzerinde zira AVM’lerde kiralayacak boş yer yok. Ben birebir vakitte Anadolu ayrımından da hoşlanmıyorum. Antalya Anadolu değil mi?
Büyükşehirleri dışında bırakarak sormuştum aslında.
İyi pekala dışında bırakalım mesela Erzurum’a bakalım. Erzurum rekor kırıyor. MNG AVM var Erzurum’da, Genel Müdürü Aydoğan Süer. Hatta artık yanınızda arayayım kendiniz sorup öğrenin.
Aydoğan Süer: Doğu Anadolu’nun en büyük AVM’si biziz. Doluluk oranımız yüzde 100. Yaklaşık 240 işletme var, çabucak hepsi hem ciroda hem de metrekare verimliliğinde çok düzgün durumda. Ayda ortalama 2 milyon ziyaretçimiz oluyor. Tabi ki bunun yüzde 100’ün alışverişe dönmesini bekleyemezsiniz lakin yüzde 40’ını bile alsanız ciroda inanılmaz katkı yapar. Bizim Anadolu insanın alışveriş alışkanlığı batıya nazaran daha yüksek aslında. Alışveriş turizmi bugün İstanbul’u, Ankara’yı, Antalya’yı ayakta tutuyor. Buralarda yabancıların ciroya önemli katkıları var. Anadolu’da ise durum farklı.
Anadolu’daki insanımız için AVM’ye gitmek, alışveriş yapmaktan fazla toplumsallaşma maksadı da taşıyor. Hasebiyle toplumsallaşmak için gittiğinizde bile temel gereksinimlerinizi karşılayacak şeyleri alıyorsunuz. Anadolu’nun toplumsallaşma vakti içinde alışverişin oranı çok fazla. Geçenlerde bana sordular; e-ticaret nereye masraf? Bence dünyada e-ticaret yükselirken bu Türkiye’de biraz vakit alır. Sebebi ise Anadolu beşerinin alışveriş yapmasının toplumsal bir muhtaçlığı da gidermesi…
‘TÜKETİCİ ŞU ANDA PARASININ BEDELİNİ KORUMAK İÇİN ALIŞVERİŞ YAPIYOR’
Sinan Beyefendi, yakın vakitte beklediğiniz tüketici davranışı var mı?
Bizi huzursuz eden bir şey var o da tüketicinin durması yani alışverişi kesmesi… Tüketicinin şu anki davranışları, ekonomiyi canlı tutuyor. Bir de KKM’de (Kur Muhafazalı Mevduat) mevduatı olanlar, bu süreçte değerli bir gelir elde etti. Faiz artırımı da var. Bu gelirler iktisada tekrar harcama olarak geri dönecek. Lakin bu artış nedeniyle fiyat artışlarının yüksek olması durumunda tüketicinin alışverişi yavaşlayabilir. O yüzden en değerli mevzulardan biri de bu. Bu daha orta vadeli bir konu. Lakin yakın vadede radikal bir tüketici davranışı değişikliği beklemiyorum. Tüketici şu anda parasının kıymetini korumak için alışveriş yapıyor.