Gökhan Yavuz Demir
En yeterli biçimde anlatmayı öğrenmek için, olağan ki bütün geçmiş ve çağdaş muharrirleri okuyordum.
Italo Calvino, Sen ‘Alo’ Demeden Önce
Evet, Calvino’yu en uygun tasvir eden başlıktaki Latince ibareyi içeren cümle, tekrar Calvino’ya aittir. Gerçekten de Calvino her daim “yeni kişi”dir. Savaş sonrası İtalyan edebiyatında yeni bir soluktur; ona hak ettiği başarıyı getiren her yeni kitabında, yeni bir müelliftir; edebiyatın hudutları içine sığamayarak bilime, ideolojiye ve özellikle semiyotiğe gerçek yöneldiğinde yeni arayışların peşinde bir kaşiftir. İtalyan masallarını anlatırken de yenidir; savaşı, savaş sonrasını, atalarımızı, kesişen yazgılarımızı ve öykülerimizi, bir kitabın nasıl okunacağını, farklı kentlerin müşterek dokularını, makro ve mikro kozmosu anlatırken de yenidir. Pekala lakin bu kadar yenilik ve birbirinden bu kadar farklı alanda derinleşmek tek bir müellifin hepi topu altmış bir yıllık ömrüne nasıl sığmış olabilir?
***
Calvino üzere büyük bir müellif asla boşlukta doğmaz. O ebediyen geleneğin dehası ile birlikte büyür. Daima kendisinden evvelki ve çağdaşı pek çok dahi ile o geleneğin dehası havuzunda etkileşime girerek kendini var eder. Mesela en sevdiğim Calvino yazısı olan ‘Klasikleri Niye Okumalı?’nın başındaki “Sunuş”unda kendi kanonik bağlarını kısa ve kolay tariflerle ortaya koyar. Calvino’nun geleneğin dehasıyla olan bu kanonik ağında kimler yoktur ki! Burada yalnızca Calvino’yla müşterek ilgimizi yansıtan isimleri sıralasam bile çok hacimli bir çağdaş edebiyat antolojisi fihristi çıkarmış olurum: Stendhal, Hemingway, Chesterton, Twain, Flaubert, Poe, Gogol, Balzac, Maupassant, Radiguet, Stevenson, Borges, Queneau ve Nabakov.
Klasikleri Niye Okumalı?, Italo Calvino, Tercüman: Kemal Atakay, 292 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2014.Böyle yeterli bir okur olmasına iki bilim beşerinin çocuğu, faşizmle uğraşa fiilen girişmiş bir partizan, ferdî eğitimine sinema izleyerek istikamet veren bir sinefili, bir gazeteci, bir editör olmasını da eklediğinizde ortaya hayat pratiği ile teorisini birleştiren, praksisi deneyim etmiş bir edebiyat dahisi çıkar. Ancak bu teorik donanım ve pratik deneyimi bile Calvino üzere büyük bir muharrir olmaya yetmez.
Onun dehasının derinliğini ve kuşatıcılığını anlamak için toplumsal hayatındaki bağlara bakmak, yani bir manada Calvino’nun toplumsal ağını çıkarmak gerekir. Bunun için tahminen de en güzel başlangıç otobiyografik metinlerine ve Türkçedeki ‘Seçilmiş Mektuplar’ına bakmaktır. 1945 ile 1985 ortası kaleme alınmış bu mektupların muhatapları ortasında şu isimlere tesadüf ederiz: Cesare Pavese, Natalia Ginzburg, Elio Vittorini, Silvio Micheli, Marcello Venturi, Pier Paolo Pasolini, Leonardo Sciascia, Primo Levi, Umberto Eco, Nazaran Vidal, Alberto Carocci, Carlo Cassola, Augusto Mondi ve devrin edebiyat, akademi, yayın dünyasının üyesi diğer pek çok entelektüel.
Böyle bir ilgiler ağına bir de 1945’te, yani kendisi şimdi yirmi iki yaşında bıyıkları şimdi terlemiş bir delikanlıyken tanıştığı o vakitler otuz yedi yaşında olan Cesare Pavese ile yakın dostluğunu dahil ettiğimizde, Calvino’nun çok genç bir yaşta kendisinden daha şöhretli ve deneyimli yazarlarla kurduğu dostluklar içinde yetiştiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu yakın dostluklara çok geçmeden altmışlı yılların başlarında evlenip Paris’e yerleşmesiyle Raymond Queneau, Georges Perec, Jacques Roubaud, François le Lionnais de katılır. Bunun sonucunda 30 Ekim 1972’de Calvino, Oulipo üyeliğine kabul edilir. Bu dostluk ilgileri daima Calvino’nun ilgi alanlarına nazaran genişler. Mesela semiyotikle ve Barthes, Eco ve Greimas’la olan ilgisi kendini en âlâ ‘Kesişen Yazgılar Şatosu’ ile ‘Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu’da ortaya koyar.
Bir Kış Gecesi Şayet Bir Yolcu, Italo Calvino, Mütercim: Eren Yücesan Cendey, 256 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2023.Bu geniş entelektüel ve edebi dostluklar ağı bir muharrire vuracak en büyük piyangodur. Yüz yüze temaslar her vakit belgelenemez ama muhtemelen bir muharririn zihninin ve sezgilerinin bilenmesinde hayati ehemmiyeti haiz habitatın oluşumunda çok daha değerlidir. Yalnızca okuyarak ve çalışarak değil, tıpkı vakitte sizinle tıpkı sorunlara zihin yoran yakın bir dostunuzla konutta yahut ofiste oturup konuşarak, kahve içerken yahut yemek yerken muhabbet ederek, uykusuz gecelerde sokakları arşınlarken anlamsızca çene çalarak da müellif olunur. Pek çok büyük müellifin biyografisinde onun geniş ilgi alanlarını besleyen bu cinsten entelektüel dostluklar olduğunu görürüz lakin çok az müellifin, tahminen de lakin Zweig’ın, Calvino ile kıyaslanacak cinsten entelektüel bir etrafı vardır.
***
Calvino üzere muharrirler için yazmak fakat insanın önünde çözülecek bir sorunu olduğunda manalıdır. Aslında her büyük müellif – büyük bir filozof yahut toplumsal bilimci üzere – inandığı Yaradanına her gün kesinlikle kendisine bir sorun bahşetmesi için dua etmelidir. Calvino bu meseleleri kendi entelektüel habitatında edebiyatın dışına kaçarak, hatta mektuplarında çokça kelamını ettiği üzere edebiyat dışı okumalar yaparak arayıp buluyordu.
Bir editör olarak ömrünün birçok vaktini kendi kitaplarından çok diğerlerinin kitaplarına ayırmıştı ancak çalıştığı yayınevi kendisine İtalyan masallarıyla ilgili bir derleme projesini teklif ettiğinde yardımına ‘Avrupa’da Folklor Tarihi’nin muharriri antropolog Giuseppe Cocchiara koşacak ve Calvino’nun gereksinim duyduğu malzemeyi ona sunacaktı. Hakikaten Calvino’nun anlatıda ekonomiklik prensibini çok düzgün uyguladığı iki yüz masaldan mürekkep ‘İtalyan Masalları’, 1956’da bu türlü bir iş birliğinin eseri olarak gün yüzüne çıkacaktı.
***
Calvino’nun bir mektubunda “şu lanet mümkün adam” diye bahsettiği Hemingway’in Avrupa edebiyatı üzerinde tesiri daha birinci savaştan sonra hissedilmeye başlanmıştı. Mesela Hemingway’in, Almanya’daki editörü Hans Fallada üzerinde çok erken tarihte bir tesiri olmuştu. Bunun nedeni muhtemelen Hemingway’in çağın arayışını en erken gören ve en net biçimde kıssalarında kullanan muharrir olmasıydı. Calvino da özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çağdaşı birçok İtalyan müellifi üzere Hemingway’den, özellikle da Papa’nın ‘Beyaz Fillere Benzeyen Tepeler’inden etkilenecekti.
Anlatıda kısalık giderek Calvino’nun ustalaşacağı bir saplantı halini alır. Zira sorun Hemingway’den ibaret değildir. Calvino’ya nazaran İtalyan edebiyatının asıl yönelimi esasen kısa biçimleri yeğlemektir, bu manada o da yalnızca içinde bulunduğu edebiyat geleneğinin bir takipçisidir. Calvino, İtalyan edebiyatında romancıların kıt, meğer şairlerin her vakit bol olduğunu ve bu şairlerin düz yazı yazdıklarında hem çok başarılı olduklarını hem de çok ağır fikirleri topu topu birkaç sayfaya sıkıştırdıklarını görmüştür.
Şimdi Calvino’nun başında olan, tam da Borges ile Casares’in hazırladıkları ‘Olağanüstü Masallar’daki üzere tek cümlelik, hatta mümkünse tek satırlık öyküleri yazmaktır. Ayrıyeten az ve öz söz kullanımı üyesi olduğu büyük Oulipo kurallarından da biridir. İşte Calvino’nun kıssa ve romanlarındaki pek lakonik ve ekonomik anlatımının kökleri bu kadar derindir.
***
Yıllar önce Borges’in Dediği Gibi’deki “Edebî Bir Filozof Olarak Italo Calvino” yazımı şu satırlarla bitirmiştim: “Sonuç olarak Calvino’yu her vakit severiz; zira harikuladeyi o kadar olağan kılmıştır ki ondan sonra onun yaptıklarını yapmanın artık hiçbir değeri kalmamıştır.”
Fakat bu sefer yeni bir yazıya yeni bir son yazmayı Calvino’nun ustası olduğu lakonik üslupla deneyeyim: Calvino’yu severim, zira her daim yeni, alaycı, şeffaf ve derindir.