ANKARA – Pir Sultan Abdal Şenlikleri için Sivas’a giden 33 aydın ve sanatkarın vefatına yol açan katliamın üzerinden 30 yıl geçti. Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki benzeri katliamlara giden yolların “benzer” taşları bu katliamdan evvel de döşenmişti. Sonrasındaki yargı süreci de Alevi örgütlerinin, ailelerin, aydınların, hukukçuların büyük gayretine karşın çok farklı ilerlemedi. Birleştirilen davalar, vakit aşımı riski, kaçan-kaçırılan sanıklar, sanıkları bile şaşırtan tahliyeler ve çok daha fazlası yaşandı geride kalan 30 yılda.
Her sivil katliam üzere karanlık bir sürecin gerisinden gelen, her katliam davası üzere yıllara yayılan Sivas Katliamı’nın yargı süreci devam ederken Türkiye hukuk sisteminde de çok şey değişti. 90’lı yıllarda dünyaya gelen, bugün 30’lu yaşlarına ilerleyen pek çok kişi için yabancı uygulamalar o vakit yürürlükteydi. Örneğin Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM) kapatılmamıştı, Sivas Katliamı davasının yargılama süreci de DGM’de yürütülmüştü. İdam cezası hâlâ yürürlükteydi, “insanlığa karşı suç” diye bir cürüm cinsinin Türkiye yargısında karşılığı yoktu. Yani geçen 30 yılda Anayasa dahil pek çok hukuksal metinde referandumla, yargı paketleriyle, son süreçte Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle tahminen de binlerce değişiklik yapıldı.
Sadece hukuksal metinler ve uygulamalarda değişiklik olmadı, hükümetler de değişti. Gelin görün ki hükümetlerin değişmesi Sivas Katliamı’na bakış açısında bir değişiklik yaratmadı. Katliamın çabucak akabinde, “Çok şükür, otel dışındaki halk bir ziyan görmemiştir” diyen bir başbakandı, 20 yıl sonra davanın vakit aşımına uğraması için, “Milletimiz için, ülkemiz için güzel olsun” diyen de bir öteki başbakandı. Katliam sanıklarının birçoğunun hiç yargılanmaması, bir kısmının tutuksuz yargılanması, kimilerinin affedilmesi; sanıkların avukatlarının siyasette ve bürokraside kıymetli misyonlara getirilmesi de hükümetlerin o “değişmeyen bakış açısının” değerli çıktılarıydı.
Değişmeyen bir diğer şeyse ailelerin, hukukçuların, Alevi örgütlerinin adalet uğraşı oldu. Haberlere, kitaplara mevzu olan yüzlerce gelişmenin yaşandığı yargı sürecinde bugün 3 firari sanığın yargılandığı dava sürüyor. Geride bırakılan ve tamamlanan hukuksal süreçler içinse “adalet yerini buldu” demek çok sıkıntı.
İşte bu gayretin hiç vazgeçmeyenlerinden; insan hakları savunucusu, avukat Şenal Sarıhan. 30 yıllık Sivas Katliamı Davası’nı birinci günden bugüne takip eden, davadaki tüm hukuksuzluklara itiraz eden, bir dedektif üzere sanıkların peşine düşen; yeri geldiğinde mezar açtıran, yeri geldiğinde yurt dışındaki kaçak sanıkların yerini tespit eden, tüm bunları yaptığı için sayısız tehdit alan bir hukukçu. Katliamın ve sonrası gayretin hafızasının oluşmasına da bir arşivci titizliğiyle kayıt tutarak kıymetli katkılar sunan Sarıhan’la 2 Temmuz 1993’ten bugüne geçen 30 yılı konuştuk.
Şenal Sarıhan‘15 BİN SALDIRGANDAN 200’ÜNE BİLE DAVA AÇILMADI’
30 yıllık hukuk gayretini özetlemek güç olacaktır ancak geçen yıllarda hangi davalar açıldı, hangi davalar nasıl sonuçlandı anlatabilir misiniz?
İlk hukuksuzluk belgeleri incelemeye başladığımızda ortaya çıktı. Hepimiz televizyonlardan izlemiştik, binlerce saldırgan vardı, polis kayıtlarına nazaran 15 bin kişi. Ancak biz bir avuç kişi için gözaltı süreci yapıldığını gördük. Elimizdeki evraklarda sanık sayısının toplamı 200’e bile ulaşmıyordu.
Üç başka dava açılmıştı. Biri “yakarak adam öldürme” davasıydı. “Laiklik gidecek, şeriat gelecek”, “Cumhuriyet burada kuruldu, burada yıkılacak”, “Muhammed’in ordusu laiklerin korkusu” üzere açık siyasi sloganlar olmasına karşın dava “yakarak adam öldürme” diye açılmıştı. Yani adiyen bir adam öldürme evrakı üzere görüldü. İkinci evrak toplantı ve şov yürüyüşleri maddesine karşıtlık diye açılmıştı. Üçüncü belge da Devlet Güvenlik Mahkemesi’nde Terörle Uğraş Yasası’nın bir ve ikinci unsurlarına terslik teziyle açılmıştı. Bu durum, davanın hukuken parçalanması manasına geliyordu ve bir sorundu.
Diğer bir sorun şuydu; polis kayıtlarına nazaran bir gün evvel en az 200 araç Sivas’a gelmişti ve gelen araçlar Sivas’taki yatılı Kur’an kurslarına, cemaat konutlarına gittiler ve oralarda gecelediler. Sonraki gün de bu aksiyonu gerçekleştirmek üzere harekete geçtiler. Bu, polis kayıtlarında yazıyordu. Aksiyondan sonra da gittiler. Polis bu bilgiye sahipse gitmelerini engellemesi gerekirdi lakin engellemedi. Yani bahsettiğim 3 dava önemli bir eksiklikle, eksik soruşturma ile açılmış oldu.
Davaların Sivas’tan Ankara’ya gelişi nasıl oldu?
Ankara’ya alınmasını biz talep ettik. Ankara’dan gidecek aileler her duruşmada bir defa daha çocuklarının yasını hissedeceklerdi, her seferinde cinayet mahalline gitmiş olacaklardı. Talebimiz sonrası belge Ankara’ya nakledildi ve Ankara’da kimi olumluluklar oldu.
‘ADLİ DAVA OLARAK DEVAM ETMESİNE İTİRAZ ETTİK’
Neydi o olumluluklar?
Dosyalardan biri Üçüncü Ağır Ceza’ya geldi. İsmini hürmetle andığım Ekrem Çelenk isimli bir yargıcı vardı. Sıkı idareden gelmiş, tecrübeli bir yargıçtı. O, “Bu olay direkt doğruya siyasi bir kalkışmadır. Siyasi davalara bakacak olan yerde DGM’dir” diyerek ve misyonsuzluk kararı verdi. Asliye Ceza Mahkemesi de “sıradan bir toplantı ve şov yürüyüşü diyemezsiniz” diyerek misyonsuzluk kararı verince iki evrak da DGM’ye gitti. Ancak DGM kendini misyonlu kabul etmedi ve belge uyuşmazlıkla Yargıtay’a gitti. Yargıtay belgeye DGM’nin bakmasına karar verince Belge DGM’ye döndü.
DGM’nin misyonsuzluk kararı aldığı haber… (Aydınlık gazetesi-30 Ekim 1993)‘BİR SANIK DURUŞMA DEVAM EDERKEN NAMAZ KILDI’
DGM süreci nasıldı?
DGM’de duruşmalar başladığı andan itibaren çok sayıda hukuksuzlukla karşılaştık. Biz 600’e yakın avukattık vekalet almış, sanıkların da tıpkı sayıda avukatı vardı. Avukatlarda bizim hiç görmediğimiz kılık kıyafetlerle karşılaştık. Şalvar tipi pantolonlar, tek düğmeli gömlekler, çok uzun sakallar; dışarıdan baktığınızda avukat değil din adamı üzere görünen insanlardı. Biz o gün duruşmaya uzun mühlet alınmadık ve dışarıda tartışma oldu. Ben çok hırpalandım. Bana taarruz olunca erkek arkadaşlarla tansiyon yaşandı, izdiham oldu, polisle karşı karşıya geldik. Sıkıntı bela içeri girmeyi başardık.
Duruşmada güya biz sanık avukatlarıydık da sanıkların avukatları ziyan görenlerin avukatlarıydı. Sanıklar felaket saldırgandı. Yaptıklarını savunuyorlardı. Yaralılar, yanıklar içinde tanıklıklarını anlatırken onlara daima saldırdılar, hakaret ettiler. Bize tıpkı biçimde küfürler ettiler ve mahkeme bunlara mani olamadı. Öteki enteresan aksiyonları de oldu. Mesela sanığın biri dedi ki “Benim namaz vaktim geldi”, duruşma salonundaki sıraların üzerinde namaz kılmaya başladı.
Tüm bunlar basına da yansıyınca mahkeme lideri duruşmaları basına kapatma kararı aldı. Biz bu karara itiraz ettik ve “bu kararı kaldırmazsanız duruşmalara katılmayacağız” dedik. Kaldırmadılar ve biz de katılmadık duruşmalara.
Bir sanığın duruşma esnasında namaz kılmaya başladığı an…‘İDAM CEZASI GEREKTİREN KABAHATLERİN CEZALARI 15 YILA KADAR DÜŞTÜ’
Katılmadık ancak tutanaklar üzerinden daima izledik içeride olanı biteni. Zati kısa bir mühlet sonra karara çıktı. Yargıtay’ın DGM’ye sevk ederek siyasi bir dava kararını verdiği belgenin sanıkları yakarak adam öldürmekten cezalandırıldı. Bunu ortaklaşa yapmış oldukları için indirim uygulandı. “Aziz Nesin tahrik etti” diye indirim uygulandı. Sonuç olarak idam cezası gerektiren kabahatlerin cezaları 15 yıla kadar düştü. Üstelik aksiyonlara 15 bin kişi katılmışken yalnızca 22 kişilik küçük bir kümeye verildi bu ceza. Totalde 22 sanık 15 yıl, 3 sanık 10 yıl, 54 sanık da üç yıl ceza aldı. 46 kişi de tahliye edildi, her duruşmada tahliye veriyordu.
Sanıkların Aziz Nesin’i suçladığı duruşmaya dair haber… (Aydınlık gazetesi- 5 Ocak 1994 Çarşamba)‘İDAM CEZASI ALANLAR TAHLİYE EDİLİNCE YURT DIŞINA ÇIKTILAR VE CEZALARI İNFAZ EDİLEMEDİ’
Bu karara itiraz ettiniz…
Tabii temyiz ettik. Yani bu olayın ne kadar ağır ne kadar vahim olduğu açık. Vefatlar ortada, beşerler yanarak ölmüşler. Kurtulanlar da yanık durumdalar. Yargıtay’a temyize gittik ve dedik ki “Bu adiyen adam öldürme değildir.” O vakit TCK’nın 146’ncı unsurunda anayasal tertibi tağyir ve tehdil yahut ilga ilgili kabahat tanımlanırdı. Bu kapsamda ele alınmasını istedik, Yargıtay da bizim üzere düşündü. Kararı bozdu ve bu kere 33 sanık hakkında 146’ya 1’den idam cezası çıktı, 146’ya 3’ten de 15 yıl ceza alanlar oldu. Cezalar verildi, katılaştı. Onlar tekrar temyiz ettiler, gitti, geldi. 2001 yılına kadar bu öykü bu türlü devam etti. Yargıtay 2001’de bu kararı onadı ve kararlar katılaştı. İdam cezası kalktığı için o cezalar müebbete döndü. İdam cezası alan sanıklardan 15’i yurt dışına çıktığı için de bunların cezalarının infazı mümkün olmadı.
Neden? Nasıl yurt dışına çıktılar?
Duruşmalar devam ederken tahliye ettiler onları. Bu kadar ağır hatalar ortadayken, idam cezası ile yargılanırken tahliye edildiler. Sonuçta da idam cezası aldılar, düşünebiliyor musunuz? Tahliye edilince yurt dışına çıkmışlar.
‘AZİZ NESİN’İ MERDİVENLERDEN İTEN SANIĞIN İADESİNİ BEKLERKEN CENAZESİ SİVAS’TAN ÇIKTI’
Bugün devam eden tek dava da bu aranan bireylerle ilgili mi?
Bugün 3 firari hakkında devam ediyor. Fakat uzun yıllar tüm firarilerle ilgili devam etti. Mesela Cafer Erçakmak diye bir adam vardı. Bu kişi Aziz Nesin’i merdivenlerinden iten, olayın elebaşlarından biriydi. O ve bir sanık hakkında bir ek dava açıldı. Bu davayı vakit aşımından düşürmek istemiş savcılık. Biz de gazetecilerden öğrendik ve katıldık. Bizim katılımımızla bir arada uzadı dava. Sonra bu Erçakmak’ın Fransa’da olduğuna dair bilgiler geldi, kesin adresini bulduk, iade talep ettik, mahkemeye başvurduk. Biz iadesini beklerken öldüğünü öğrendik. Üstelik Sivas’taki konutundan çıktı cenazesi. Biz sanki o mu değil mi, ‘öldü diye aldatıyorlar mı’ diye mezarını açtırdık. DNA testi yapıldı. Çıkan DNA sonucuna itiraz ettim, karısının DNA’sını istediler. Ne alaka? Bu davada olmaz denilen şeyler oldu.
‘İDAM CEZASI ALAN BİR SANIK HÂLÂ ALMANYA’DA DÖNERCİ’
15 bireyden biri de örneğin Polonya’da ele geçti. Benim orada yaşayan bir müvekkilim var, o haber verdi. Mahkemeye başvurdum o bireyle ilgili. Lakin Polonya makamları iade etmedi ve o kişi hâLâ Almanya’da dönercilik yapmaya devam ediyor.
Şimdi üç sanık hakkında dava sürüyor. Birisini Arabistan’da aradık uzun vakit. Bir iade kelam konusu olmadı. Oburunun Almanya’da olduğunu biliyoruz. Oradaki Alevi örgütleri, federasyon uğraşıyor adreslerini tespit etmek için.
‘ÖRGÜTLERİN ARAŞTIRILMAMASI DAVANIN EN KABUL EDİLEMEZ YANIYDI’
30 yılda “bu kadarı da olmaz” dedirten öbür gelişmeler oldu mu?
Bu hareketin tek bir kişi ya da bireyler tarafından değil bir örgütler koalisyonu tarafından işlendiğini argüman ettik. Asılla ilgili mütalaamızda da tek tek dahli olan örgütleri saydık. Hizbullah, İBDA-C, İslam Cemiyet Birliği, İslami Hareket Örgütü, Aczimendiler, Süleymancılar, Işıkçılar, Fetullahçılar, Nakşiler, İsmailağa, İskender Paşa Camii Etrafı, Menzil, Işıkçılar; hepsini saydık. Bu örgütlerin yayın organları pek açık bir biçimde burada olayı öven yayınlar yapıyordu ve altına örgüt imzaları atıyordu. Ancak bir örgüt araştırması ya da örgütler araştırması yapılmadı. Güya o sanıklar kendiliklerinden bir ortaya gelmişler ve bu türlü bir hareket yapmışlar üzere ilerledi dava. Bu bence en kabul edilemez yanıydı.
‘30 YIL BOYUNCA İKTİDARLARIN ACZİ KELAM KONUSUYDU’
Bir de yönetimin aczi, iktidarın aczi kelam konusuydu. Sıradan olaylar üzere gördüler ve olayın üstüne gidilmesinde gerekli teşebbüste bulunmadılar. Periyodun Başbakanı Tansu Çiller, sanıklara ziyan gelmemesine sevindiğini söyledi. İnönü o sırada başbakan yardımcısıydı, “Ben iktidar değilim” dedi. Yakın vakitte da sanıklardan biri hasta ve yaşlı olduğu gerekçesiyle affedildi.
‘SİVAS KATLİAMINI GERÇEKLEŞTİREN ÖRGÜTLER O GÜN CEZALANDIRILSAYDI BUGÜN PARLAMENTODA BU TABLO OLMAZDI’
Örgütlerin katliamdaki dahlinden ve bu durumun hiçbir biçimde yargılamanın konusu olmadığından bahsettiniz. Bahsettiğiniz örgütlerden birinin siyasi ayağı olduğu söylenen bir parti, HÜDA-PAR parlamentoda. Bu durumu nasıl değerlendirirsiniz?
Eğer o gün Sivas Katliamı’nı gerçekleştiren örgütler bulunmuş, yargılanmış, cezalandırılmış olsalardı, bu partinin bugün parlamentoya kadar tırmanacağı olumsuz bir süreçle karşı karşıya kalmazdık. Yok saymak, onları sivil toplum örgütü üzere görmek onları parlamentoya kadar getiriyor.
Bu partinin temsilcilerinin Meclis’te olmasının antidemokratik bir sürecin işareti olduğunu görüyorum. Sıkıntı bir periyot başladı. Bayanlar özelinde planladıklarıyla nasıl uğraş edilecek, parlamento hangi bedellere yakın duracak? Bunlar çok değerli. Ben bayan hareketinin rastgele bir geri gidişe müsaade vermeyeceğini düşünüyorum lakin bu yalnızca bayan hareketinin gayretiyle olacak bir şey değil. Siyaset kurumunun da demokratik kitle örgütlerinin de çok daha fazla bir ortada ve örgütlü bir uğraş için hazır olmaları gerekiyor. Zira daha evvel bu tehlike bu kadar açık ve yakın değildi. Fakat artık açık ve yakın bir tehlikeyle karşı karşıyayız.
‘ÇOCUKLARIMLA TEHDİT ETTİLER, ÇOCUKLARIMI TEHDİT ETTİLER’
Tekrar dava sürecine dönersek; 30 yıl boyunca pek çok teşebbüsünüz, gayretiniz oldu sanıkların ceza alması ve bu cezaların infazının sağlanması için. Hiç amaç oldunuz mu, tehdit aldınız mı?
Bana karşı çok bir saldırganlıkları ve suçlamaları oldu. Çok tehdit aldım. Çocuklarımla tehdit ettiler, çocuklarımı tehdit ettiler. Ofisimize girdiler. Lakin hayat beşere şunu öğretiyor; insan acılardan direnç çıkarıyor ve çaba, direnci güçlendiriyor.
Duruşmadan…‘KORKTUĞUM DEVİRLER OLDU’
Tehditlerin ağırlaştığı periyotlarda korktuğunuz oldu mu?
İnsani bir his, korktuğum oldu. Kendiniz için olmasa bile, aileniz için huzursuz olduğunuz periyotlar oluyor. Ofisim konutuma çok yakın. Kocatepe Camii’nin önünden geçerken kendimi inançta hissetmeyerek yürüyordum. Ardımıza bakarak yürümek kadar berbat bir şey yok. Lakin tüm bunlar beni engelleyen, önümü kesen şeyler olmadı.
‘BU KISSAYI UNUTMAMAK GEREKİYOR’
Geride kalan 30 yılda Sivas Davası’nın hiç gündemden düşmemiş olması da olumlu bir sonuç değil mi?
Evet, bunu sağlayan bir örgütlü yapı vardı. Alevi örgütlerinin, Pir Sultan Abdal Derneği ve Türkiye dışındaki çok sayıda örgütün birlikte çaba ettiği süreçlerdi. Aleviler daha çok demokratik yapıda hak arayan, adalet için uğraş eden bir yapıyla genişlediler. Federasyon ve konfederasyon olarak birleştiler ve davanın daima ardında oldular.
Aileler de hiç peşini bırakmadılar. Ben bu davanın ailelerine çok hürmet duyuyorum. Hiçbir menfaatleri yok. Ancak diğer beşerler ölmesin diye her duruşmaya geldiler. Bu ne kadar büyük ne kadar hoş bir şey.
Evet, berbat bir yargılama süreci oldu, hukuksuzluklar bitmedi ancak hukuksuzluklara karşı uğraşta, güç birliği, ailelerin birliği, avukatların birliği ve kamuoyunun hassaslığı daima sürdü. Bunu akılda tutmaya devam etmek gerekiyor. Bu öyküyü unutmamak gerekiyor.
‘SİVAS KATLİAMI DERS KİTAPLARINDA YER ALSIN’
“Unutmamak gerekiyor” dediniz. Bir hafıza oluşması için de kıymetli bir efor var. En son Hafıza Merkezi, Madımak Katliamı Dijital Kütüphanesi’ni kurdu. Hafızanın korunması neden kıymetli?
Bu cins katliamlarda bu katliama giden süreci bilmek, yargılama kademesinden haberdar olmak, orada neler yapıldığını bilmek geleceği kurarken bize yeni yollar gösterecektir. Hangi adımlar bizi birliğe gerçek götürecek, düzgünlüğe gerçek götürecek? Hafıza çalışmaları, bu sorulara karşılık bulmak için kıymetli araçlar. Ben mesela şöyle şeyler hayal ediyorum; Sivas Katliamı ders kitaplarında yer alsın. Öbür tüm katliamlar da. Ortaöğretimden itibaren çocuklar bunları öğrenmeli. Bir toplumsal şuur yaratılsın ve o toplumsal şuurla eşitliğin, demokrasinin, insan haklarının, hukukunun yerleştiği bir toplum inşa edilsin.
Konumuzla birebir kontaklı olmasa da dolaylı olarak temaslı bir sorum olacak. Kutuplaştırıcı ve sert bir lisanın kullanıldığı, ötekilerin daha da ötekileştirildiği bir seçim süreci yaşadık. Bu süreçte kullanılan lisan sizde kaygı yarattı mı?
Çok yarattı hem de. Ayrışma giderek artıyor. Bu ümitsizlik verici bir şey. Üstelik seçim sonrası bir sadeleşme de kelam konusu olmadı o telaffuzlarda. Daha da sertleşecek üzere. O kutuplaştırıcı lisana karşı örgütlenmesi gereken bedel ne? Tahminen bunu konuşmak gerekiyor. İnsan olmak ve insan hakları temelinden yürümek gerekiyor. Şayet bunu sağlayabilirsek bir birlik oluşturabiliriz. İnsan olmanın birliğini sağlamak gerekiyor.