Özgür His Durgun
Avrupa Birliği projesi CultureCIVIC: Kültür Sanat Takviye Programı tarafından finanse edilen ve iştirakçi performans üzerine bir eğitim ve yaratım projesi olan AçıkALAN, Anadolu’nun üç farklı bölgesinde yaşayan lokal halkın yürüttüğü tabiat çabalarının toplumsal hafızadaki yerini araştırıyor.
Proje, tabiat talanına karşı yürütülen çabalara katkısı olanların da dahil olduğu atölyeler aracılığıyla tabiatın korunmasına yönelik hafızayı, kamusal alanda sergilenen performanslarla bölge halkının gündemine yine sunuyor.
Bergama, Hemşin ve Kaş ilçelerinden etraf çabalarıyla temaslı yahut disiplinlerarası kültürel etkinliklere, çağdaş şov sanatlarına ilgi duyan her yaştan insanın fiyatsız katılabildiği sanat atölyeleri, yere ya da gidilen bölgeye özel biçimde tasarlanıyor. Atölye süreci sonunda ilçelerin kamusal alanlarında halka açık olarak performanslar sergileniyor.
‘HERKESİN YARATICI OLABİLDİĞİ SANAT ANLAYIŞINA VURGU YAPIYOR’
AçıkALAN, bu etkinliklerle sanat eğitimine erişimi olan ayrıcalıklı bir azınlığın değil, herkesin yaratıcı olabildiği bir sanat anlayışına vurgu yaparken sanat yoluyla ana arterlerin dışındaki kitlelerle temas etme fırsatı da yaratıyor.
Geçtiğimiz günlerde Bergama sokaklarında ve ilçenin en eski yerleşimlerinden olan Kale Mahallesi’nde, mahalle sakinlerinin de etkin olarak yer aldığı atölyelerin ve performansların akabinde, projeyi tasarlayan ve yöneten sanat direktörü Şule Ateş ile konuştuk.
Ankara Üniversitesi DTCF Tiyatro Kısmı mezunu olan Ateş, tıpkı vakitte 1987’de Beklan Algan ve Ayla Algan tarafından İBB Kent Tiyatroları bünyesinde kurulan Tiyatro Araştırmaları Laboratuvarı’nın birinci öğrencilerinden biri olmuş. 1996 yılından itibaren, sahne metnini kendisinin oluşturduğu oyun ve performanslar yöneten Ateş, bugüne dek şov sanatlarının yanı sıra, Kamusal Alanda Sanat ve İştirakçi Sanat üzere Türkiye için yeni sayılabilecek sanat disiplinlerinde, konseptini geliştirdiği çok sayıda şenlik, aktiflik ve tertibin küratörlüğünü ve koordinatörlüğünü üstlenmiş bir isim.
Şule Ateş, AçıkALAN projesinin ‘Onların Hikayesi’ başlıklı Bergama ayağını anlattı.
.‘AÇIKALAN 2023, DOĞA/ÇEVRE ÇABASINA ODAKLANIYOR’
AçıkALAN Arka projesi kapsamında, Kaş, Hemşin ve Bergama’yı kapsayan ”ekoloji odağında kamusal performans tasarımları’’ gerçekleştiriyorsunuz. Öncelikle bu kavramla başlayalım; ‘’Ekoloji odağında kamusal performans tasarımı’’ nedir?
Kamusal sanat, kamuyu ilgilendiren hususlara ve meselelere dair estetik yaklaşımlar geliştirerek, bu mevzu ve meseleleri sanat aracılığıyla görünür kılmayı, söz etmeyi amaçlayan bir sanat formu. Sanatı, sanata ayrılmış özel yerlerin dışına çıkarmayı, ulaşılabilir kılmayı, sanat ve sanatçı ile izleyici/alımlayıcı ortasında yeni bir ilgi tipi tesis etmeyi hedefliyor.
20. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak, sanatkarlar sanatı müzeler, galeriler, tiyatro ve konser salonlarından çıkarmaya, sokağa, meydanlara, mahallelere, pazar yerlerine taşımaya başladılar. Bu bir manada da sanatı demokratikleştirme, toplumun her bölümü için ulaşılabilir kılma teşebbüsüydü. Bu yaklaşım, 21. yüzyıla hakikat, sanat eğitimi almamış toplulukların da sanatsal yaratıma dahil edilmeleriyle genişledi ve artık iştirakçi sanattan da kelam etmeye başladık.
Sanat eğitimi almamış, ‘sıradan’ (!) insanların da sanatsal üretime katıldığı bir form bu ancak amatör sanattan kelam etmiyoruz. Avrupa’da bu formda çalışan son derece değerli topluluklar ve direktörler var ki kimilerini Türkiye’de de izleme bahtımız oldu. Rimini Protokoll, Milo Rau üzere Türkiye’deki birinci örneklerini 90’lı yıllarda, İngiltere’den dönen Hüseyin Katırcıoğlu’nun organize ettiği, Milletlerarası Assos Şov Sanatları Festivali’nde görmüştük.
Ben, AçıkALAN konseptiyle birinci organizasyonumu 2005 yılında, Cihangir Mahalle Şenliği kapsamında yapmıştım: açıkALAN@Cihangir. Cihangir’deki çeşitli kamusal alanları kullanmıştık. Hamam, otopark, mezarlık üzere alanlar ve kasap, manav, berber, çiçekçi üzere dükkanlar… 2009 – 2013 ortası, tıpkı konsepti Süreksiz İşgal ismiyle devam ettirdim. Santral İstanbul’da, Kanyon‘da ve Rock’n Coke kapsamında yaptım. Daha çok kamusal yerleri, sanat aracılığıyla dönüştürmeyi deniyordu bu tertipler.
Culture Civic – Sanata Takviye Programı tarafından desteklenen AçıkALAN 2023 ise, Bergama, Hemşin ve Kaş’ta yürütülmüş doğa/çevre çabasına odaklanıyor. Bu uğraşlara katılmış insanların hafızasından yola çıkarak performanslar üretiyor.
Peki neden bu üç merkez seçildi? Bu seçilen merkezler hangi etraf gayretlerine sahne olmuştu ya da olmakta?
Bergamalılar, 80’lerin sonundan itibaren, Euro Gold Altın Madeni’nin siyanür kullanarak altın üretmesine karşı örgütlü bir çaba yürüttüler. Türkiye’nin birinci etraf gayreti olarak kabul edilen protestolar, 90’lar ve 2000’ler boyunca da devam etti. Bütün davalar kazanıldı ama buna karşın o yıllardaki hükümetlerin takviyesiyle, maden çalışmaya devam etti. Yıllar içinde birkaç defa el değiştiren maden, üçüncü siyanürlü atık havuzunu da doldurmuş durumda. Her havuz için binlerce ağaç kesiliyor. Altın arama çalışmaları Kozak Yaylası’na kaymış. Şu anda bile dünyaca ünlü, asırlık fıstık çamları, altın çıkarmak için kesilmeye devam ediliyor. Hemşin’de 2000’lerin sonundan itibaren HES’lere karşı ağır bir uğraş yürütüldü. Kaş’ta ise taş ocaklarına, hava alanı imaline yönelik uğraşlar yürütüldü ve şimdilik kazanıldı ancak son aldığımız habere nazaran artık de merkeze yakın bir pozisyonda mıcır fabrikası yapmak üzere bir niyet var.
.BERGAMA’NIN TARİHİ KONUTLARI VE ETRAF UĞRAŞININ GEÇMİŞİ
Bergama’daki atölyelerde kentin eski mahallelerinde yaşayanları da projeye dahil ettiniz. Biraz bu iştirakten, lokal beşerlerle temastan bahseder misiniz? Projeye nasıl katıldılar, neler anlattılar?
Her ilçede, en az bir sivil toplum örgütüyle iş birliği yapıyoruz. Bergama’da, Bergama Tiyatro Festivali’ni de organize eden Ne Yerde Ne Gökte Derneği ve Odeon Pergamon Kültür Sanat Alanı ile çalıştık. Ne Yerde Ne Gökte Derneği’nin kurucusu, danışmanımız Umut Aslan, Bergamalı ve çocukluğu altın madeni protestolarıyla geçmiş. Harika bir danışmandı. Onun yönlendirmesiyle hem Bergama hem de Kozak’ta yürütülen etraf çabası hakkında direkt bu çabaya katılmış pek çok şahısla görüştük, kıssalarını dinledik ve bilgi aldık.
Atölye uygulamasına direkt sekiz kişi katıldı. Yani en içteki halkada yalnızca sekiz kişi vardı lakin süreç boyunca, otuza kadar beşerle irtibat kurdum ve bu beşerler kıssalarıyla, performansın kurgusunu desteklediler. Atölyeye katılan gençler, mahalledeki meskenleri ziyaret ettiler, konutların kıssasını şu anki sahiplerinden dinlediler ve anlattılar. Meskenlerin kıssasını anlatan mahallî halktan isimler ortasında Müesser Gerçeker, Aynur Rastlayan, Ayfer Şaşmazer, Ali Yaşar Çakmaklı, Halil ve Hatice Atamer, Makbule ve Bahattin Çelen ve Midilli’den Stratis Balaskas yer aldı.
Zaman çok az olduğu için bu öyküleri, 18. yüzyıla, Rumların yaşadığı periyoda kadar genişletemedim ne yazık ki… Biliyorsunuz bu meskenler aslında Rumlar tarafından yapıldı. Yalnızca, Öznur Uşaklılar tarafından çekilen bir belgesel görüntüde, Makbule ve Bahattin Çelen’in Domuz Alanı’ndaki meskenlerinin, eski Rum sahiplerinin kıssasını bulabildim. Yani artık Midilli’de yaşayan, torun Stratis Balaskas’ın araştırmaları sonucu ulaşabildik bu kıssaya.
Bergama konutlarının tarihi ve Euro Gold Altın Madenciliği şirketiyle uğraşın tarihi üzere iki başka devasa mevzuyu, toplamda yirmi gün üzere kısıtlı bir müddette araştırıp, anlayıp anlatmam gerekti. Neredeyse imkânsız aslında. Ama bu çalışma, sonuç değil süreç odaklı bir çalışma. Sonuçta ortaya çıkan performanstan çok, atölye sürecinde yaşadıklarımız, kurduğumuz ilişkiler, temas ettiğimiz beşerler, geliştirdiğimiz bağlar, dinlediğimiz öyküler değerliydi. Kale Mahalle’sinin hafızası ve maden uğraşının hafızası ile ilişkilendik ve yaptığımız görüşmeler, çektiğimiz görüntülerle, toplumsal medya aracılığıyla yine gündeme getirdik.
‘GENÇ NESLİN MADEN GAYRETİNDEN HABERİ BİLE YOK’
Bergama özelinden devam edecek olursak, siyanürlü altın madenciliği konusunda 1989’da 17 köyde başlayan gayret bugün Bergama halkının hafızasında nasıl bir yere sahip? Bugünden baktığınızda geçmişe dair bölgede neler konuşuluyor, gözlemleriniz neler?
Ne yazık ki o yıllarda çabayı yürüten köylerde yaşayan insanların birçoğunun çocukları artık madende çalışıyor. Türkiye’de tarım, şuurlu bir biçimde yok ediliyor ve artık tarım yaparak geçinmek mümkün olamıyor. Hem bu nedenle hem esasen maden tabiata ziyan verdiği için genç jenerasyonların madende çalışmak dışında fazla bir seçeneği kalmamış. Sonuçta 20–25 yıl devam etmiş, son derece yaratıcı ve kararlı bir çabaya ve kazanılan bütün davalara karşın, maden çalışmaya devam etmiş ve kaçınılmaz olarak bu durum kabul edilmiş. Köylülerin bir kısmı madene sahip çıkıyor ve orada çalışıyorlar. Bergama içinde yaşayan ve etraf platformu üzere demokratik örgütlenmeler üzerinden uğraşa katılanlar ise, eski hoş günlere ilişkin bir öykü, bir efsane üzere anlatılıyorlar çabayı. Bergama’daki gençlerin ise hiç bilgisi yok diyebilirim.
Maden Kozak’a yanlışsız genişletildiği için son 15 yılda gayret Kozak Yaylası’nda devam etmiş. Orada uğraşa katılmış şahane bayanlarla tanıştık ve hala son derece canlı bir direniş hafızasıyla karşılaştık. Sonuçta, Bergama’da 18–22 yaş aralığındaki gençlerle çalıştım ancak onlar etraf çabasına ilişkin rastgele bir hafızaya sahip değillerdi. O nedenle, onlarla yaşadıkları Kale Mahallesi’ne yönelik bir kelamlı tarih araştırması yürüttüm. Mahallede yaşayan yaşlılarla konuşarak, onların ve 18. yüzyıldan kalma meskenlerin öykülerini anlattılar. Altın madenine karşı yürütülen gayretin kıssasını ise, ikinci bir anlatı katmanı olarak, bu kıssanın içine yerleştirdim.
.HEMŞİN’DEKİ İŞTİRAKÇİ PERFORMANS ATÖLYESİNE AÇIK DAVET
AçıkALAN projesi bir bütün olarak bundan sonra nasıl ilerleyecek?
Temmuz’da Hemşin’de, Ekim’de Kaş’ta atölyeler yapacağım ve performanslar çalışacağım. Proje, yıl sonunda bitecek. AçıkALAN projesinin koordinatörü ve Kaş-Genedos Kooperatifi kurucusu Alper Akça’yla Kaş’ta bu konsept üzerinden, farklı sanat disiplinlerine yönelik yeni tertipler yapmayı düşünüyoruz. Artık önümüzde Hemşin’de gerçekleştireceğimiz bir atölye var. Proje iştirakçisi Hemşin Hayat Derneği’nin uyumunda, lokal halkın iştirakine açık ve fiyatsız olarak yapılacak “Hemşin İştirakçi Performans Atölyesi” 15 Temmuz 2023’te Çamlıtepe Köyü, Hemşin Ömür Kooperatifi Ortak Alanı’nda bir tanışma toplantısıyla başlayacak. Hemşin projemize katılmak isteyen herkesi bekliyoruz; projede yer almak isteyenler www.acikalan.org sitesinden müracaatlarını 8 Temmuz’a kadar yapabilirler. Buradan da bu açık daveti yapmış olalım.